Vragen bij de bediening van het Heilig Avondmaal

De vragen die gesteld worden, zijn eigenlijk van tweeërlei aard. De eerste vraag heeft meer een liturgisch karakter, de tweede is meer een pastorale vraag. Ik zal in die volgorde ook op de vragen ingaan. De eerste vraag gaat over de betekenis en de functie van de zogenaamde ‘tafelwachten’. Daarbij heeft de vragensteller, als ik de vraag goed begrijp, klaarblijkelijk diakenen in gedachten. Hiermee dreigen een aantal dingen verward te worden. De tafelwacht, zoals die in veel gemeenten toezicht houdt op de bediening van het Heilig Avondmaal, is een ouderling. De functie van tafelwacht staat immers in het verlengde van de uitoefening van de tucht. Daarnaast kan het voorkomen dat diakenen dienst doen aan de tafel; zij assisteren de predikant bij de bediening van het sacrament. Het gaat hier – historisch en liturgisch – om twee verschillende dingen.

De relatie tussen het diakenambt en het Heilig Avondmaal is al heel oud.
De vroeg-kerkelijke schrijver Justinus schrijft in zijn Apologie (hoofdstuk 67) al over de gaven die op de avondmaalstafel gelegd werden en door de diakenen werden verdeeld. Er is van oude tijden af een verband tussen diaconie en liturgie. De diakenen assisteerden bijvoorbeeld ook wel bij de uitdeling van het brood en de wijn. Net zoals vandaag de dag in tal van gemeenten de diakenen een assisterende taak hebben bij de bediening van het Heilig Avondmaal.

Met ‘tafelwachten’ wordt echter niet verwezen naar deze diakenen, maar naar de ouderlingen die de wacht bij de tafel waarnemen in het verlengde van de uitoefening van de tucht. De ouderling die tafelwacht is, heeft toe te zien op de ordelijke bediening van het sacrament. Het is immers een heilig sacrament! Het Formulier om ouderlingen en diakenen te bevestigen stelt ook ten aanzien van de ouderlingen dat zij hebben ‘te verhoeden, dat de sacramenten ontheiligd worden’. Vanwege zijn ambtelijke verantwoordelijkheid om het opzicht over de kudde uit te oefenen, waakt hij erover dat er geen mensen aan de tafel komen die niet gerechtigd zijn aan te gaan. In de praktijk zal deze liturgische taak er niet toe leiden dat er daadwerkelijk ingegrepen wordt. Als mensen de toegang tot de tafel ontzegd of ontraden is, zal daar voorafgaande aan de avondmaalszondag met de betrokkene een duidelijke afspraak over gemaakt zijn.

Dat in de praktijk van het gemeentelijk leven verschillend met deze zaken omgegaan wordt, zoals de vragensteller zelf ook aangeeft, moge duidelijk zijn. Persoonlijk hecht ik aan de plaats van de ambten bij de bediening van het Heilig Avondmaal zoals hiervóór beschreven. Uit praktische overwegingen, bijvoorbeeld als het aantal avondmaalgangers beperkt is, kan ik mij voorstellen dat de assisterende taak van de diakenen niet direct nodig is. Van de tafelwacht, als ambtelijk toezicht op de heiligheid van de sacrament, gaat wel een belangrijk en dringend signaal uit: het betreft een heilige dienst! Er zijn ook gemeenten waar men het een met het ander combineert: de tafelwachten assisteren zo nodig de predikant aan de tafel. Dit is historisch gezien, evenals het niet laten dienen van de diakenen, minder juist. Het lijkt mij in dit verband echter ook zinvol om het oude onderscheid tussen ‘noodzakelijke dingen’ en ‘middelmatige dingen’ eens in herinnering te brengen. Met ‘middelmatige dingen’ bedoelden onze vaderen – te denken is aan het Convent van Wezel (1568) – zaken die niet uitdrukkelijk door Gods Woord worden geboden, niet berusten op een duidelijk voorbeeld van de apostelen en niet rechtstreeks uit het Woord kunnen worden afgeleid. Zo oordeelde men bijvoorbeeld dat het één-, twee- of driemaal besprengen met doopwater bij de bediening van de Heilige Doop tot de ‘middelmatige dingen’ behoorde. Deze ‘middelmatig dingen’ werden aan de vrijheid van de kerk of de gemeente overgelaten. Men wachtte zich om veel bindende bepalingen te maken, die de gewetens binden aan menselijke bepalingen.

Ook ten aanzien van het Heilig Avondmaal. Zo oordeelde men dat het staand of zittend deelnemen aan het avondmaal ook zo’n middelmatige zaak is. Alhoewel het zittend deelnemen van deze twee mogelijke vormen het meest overeenkomt met het wezen van het Heilig Avondmaal, gelet op het maaltijdkarakter van het sacrament. Omdat de Bijbel echter nergens een uitdrukkelijke vorm voorschrijft, heeft men dit niet onder de ‘noodzakelijke dingen’ geschaard. Wat rekende men daar dan wel toe? Het breken van het brood, het gebruik van gewoon brood en het gebruik van gewone wijn (en bijvoorbeeld geen druivensap). Calvijn vond in dit verband overigens dat de kwestie of de wijn rood of wit is tot de ‘middelmatige zaken’ behoort (Institutie, IV.xvii.43).

In het verlengde van dit gehanteerde onderscheid dienen wij mijns inziens op dezelfde wijze met de verschillende wijze van bediening in de verschillende gemeenten om te gaan. In de ‘noodzakelijke dingen’ dient eenvormigheid te zijn. In de ‘middelmatige dingen’ hebben we verdraagzaam te zijn. De liturgische invulling van de tafelwacht en de plaats van de diaconale bediening in de avondmaalsdienst lijken mij tot die categorie te behoren.

De vervolgvraag, die de vragensteller aan deze liturgische vraag verbindt, is nadrukkelijk van een heel ander karakter: Hoe kan een broeder diaken zijn en niet deelnemen aan het Heilig Avondmaal? Ik wil een aantal overwegingen formuleren. Het moge duidelijk zijn dat er een spanning zit tussen het aanvaarden van een ambt – dat kan alleen een geloofszaak zijn (zie de eerste vraag uit het formulier) – en het niet gevolg geven aan het bevel van Christus ten aanzien van het Avondmaal. Ik wil mij wel hoeden voor versimpelde antwoorden. Ook voor een ambtsdrager is het niet vanzelfsprekend om deel te nemen aan het avondmaal. Net zoals het dat voor niet één avondmaalganger is, als het goed is. Er kunnen ook verschillende oorzaken in het geding zijn. Het is verder toch wel een aanmerkelijk verschil of iemand persoonlijk worstelt met de vraag naar de toegang tot de tafel of daar geen strijd in kent. Met andere woorden: algemene antwoorden zijn hier moeilijk te geven. Ondanks deze nuancering blijft het voor mij staan dat deze dingen strijdig zijn. De roeping tot het ambt volgt op de roeping tot het heil. En wie die roep vernomen heeft, mag niet in ongehoorzaamheid het bevel van de Koning om Zijn dood te gedenken naast zich neerleggen. Wat de reden ook is. Laat het in elk geval een nood zijn waarin we niet kunnen rusten, maar die ons uitdrijft tot Christus.

Hoevelaken, dr. P.C. Hoek

Ook een vraag?

In deze aflevering gaat ds. P.C. Hoek in op de gestelde vragen met betrekking tot de bediening van het Heilig Avondmaal. Hebt u ook een vraag? Stuur hem naar de redactie. E-mail: kopijkerkblad@hersteldhervormdekerk.nl

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen