Kun je de Bijbel op verschillende manieren uitleggen?

De bewering dat de exegese vrij is, zal je wel bekend voorkomen. Is die bewering ook juist? Om een antwoord op die vraag te kunnen geven, moeten we natuurlijk eerst weten wat exegese eigenlijk is. Onder exegese verstaan we de uitleg van Gods Woord. Natuurlijk is het niet alleen de Bijbel die om uitlegging vraagt. Ook wetsartikelen bijvoorbeeld kunnen uitlegging nodig hebben en misschien weet je uit eigen schoolervaring wel hoe moeilijk het uitleggen van gedichten kan zijn. Maar als wij het nu over exegese hebben, dan bedoelen we de uitlegging van de Bijbel.

Dat brengt ons op een andere vraag: moet de Bijbet uitgelegd worden? Is de Bijbel een duister boek? Hellenbroek vraagt in zijn bekende vragenboekje: „Is de Heilige Schrift klaar (helder) of duister?" En het - misschien wat verrassende en onverwachte - antwoord is: „Klaar, in die dingen, die ter zaligheid nodig zijn". Calvijn gebruikt soms het beeld van de zon en de blinde. Als een blinde op klaarlichte dag de zon niet ziet, ligt dat niet aan de zon, maar aan zijn ogen. We moeten daarom niet bidden of Gods Woord duidelijk mag worden, maar of onze ogen geopend mogen worden. „Ontdek mijn ogen, dat ik aanschouwe de wonderen van Uw Wet!"

De Eerste Auteur
En toch... moet de Bijbel uitgelegd worden! Nogmaals, niet omdat Gods Woord zo duister en onduidelijk zou zijn, maar omdat ons verduisterde verstand uitlegging nodig heeft. Denk aan de vraag van de evangelist Filippus: „Verstaat gij ook, hetgeen gij leest?" Het antwoord van de Moorman was: „Hoe zou ik kunnen, zo mij niet iemand onderricht?"
Maar wie is daartoe bij machte; Gods Woord uitleggen? Het is als bij onze eigen woorden. Als iemands woorden je niet duidelijk zijn, wie moet je dan om uitleg vragen? Degene natuurlijk die die woorden gesproken heeft! Die persoon weet immers het beste wat hij zelf heeft bedoeld. Maar wie heeft de Schrift geschreven? De 'heilige mensen Gods, door de Heilige Geest gedragen zijnde, hebben ze gesproken...'. We kennen deze woorden uit de
tweede brief van Petrus wel. De beste uitlegger van de Schrift is daarom de Heilige Geest! Hij kan ons verstand openen, zodat we de Schriften verstaan. Hij is de Eerste Auteur, zoals dat wel eens wordt uitgedrukt. Als Hij het verstand verlicht, kan de meest eenvoudige vrome soms tot een helder verstaan van de Schrift komen, helderder dan menige vaktheoloog.

Tweede auteurs
Maar er is in Gods Woord ook sprake van tweede auteurs. Dat zijn de bijbelschrijvers, de apostelen en profeten. Deze 'heilige mensen Gods' hebben de woorden Gods in hun tijd gesproken en zijzelf of anderen hebben die teboek gesteld. Zo is de Heilige Schrift ontstaan, in een proces dat zestien eeuwen heeft geduurd; van Mozes tot Johannes. En nu komen we op een kardinaal punt. Het behaagt de Heere nu Zijn Gemeente te vergaderen door de
verkondiging van dat geschreven Woord. Ongetwijfeld kan de Heere ook het lezen van de Bijbel gebruiken - je kunt het nooit genoeg doen! - maar Hij gebruikt toch vooral en bij voorkeur de prediking van het Woord van God. En wat is die prediking? Die prediking moet zijn verklaring en toepassing van de Heilige Schrift. En om die verklaring gaat het ons nu.

Vrijheid van exegese?
Elke predikant moet zijn werk maken van de verklaring van de Schrift. Elke zondag vraagt weer een ander gedeelte van Gods Woord om uitleg. Dat vraagt gebed om licht; veel gebed.
Het vraagt ook arbeid; veel arbeid. Hij moet graven in het Woord; stof ademen en bloed zweten, zei Luther eens. Worstelend en smekend om inzicht in de Schriften en om verstand met goddelijk licht bestraald, moet hij zoeken naar wat de zin en mening van de Heilige Geest is. Zo wordt duidelijk elke verkondiger van het Woord geroepen tot exegese! Nu komen we weer terug bij de vraag die we zojuist stelden: is die exegese nu vrij of niet? Ons antwoord moet zijn: ja, de exegese is vrij.
Maar wat betekent die uitspraak? Betekent dat dat uiteindelijk alles goed is, wat er ook maar in de gedachten of in de fantasie van een dominee oprijst? Mag een predikant zich voor de meest buitenissige verklaringen beroepen op de vrijheid van de exegese? Nee, natuurlijk mag dat niet. Met de uitspraak dat de exegese vrij is, bedoelden onze vaderen de Roomse opvattingen te weerleggen. Rome bond de exegese aan het leergezag van de kerk. De kerk (de paus!) bepaalde wel wat de Bijbel betekent; de 'leken' deden beter zich met de Schrift en haar uitleg helemaal niet in te laten. Daar kwamen immers maar ongelukken van!

Regels voor uitleg
Tegen die opvatting hebben de gereformeerde godgeleerden zich verzet. Zo kwamen zij tot hun stelling dat de exegese vrij is. Maar dat betekent zeer zeker niet dat elke verklaring - hoe gezocht ook - recht van bestaan heeft. Elke verkondiger van de Heilige Schrift is namelijk gebonden aan bepaalde regels. Nu komen we bij het woord hermeneutiek. In de hermeneutiek geeft de kerk zich rekenschap van de regels waaraan elke exegeet zich heeft te houden. Zo zijn er bijvoorbeeld ook regels waaraan de prediker zich bij het preken heeft te houden: dat leert ons de homiletiek. Er zijn regels waaraan de catecheet zich bij het onderwijs aan de jeugd van de gemeente heeft te houden: dat leert ons de catechitiek.
De hermeneutiek geeft ons als het ware de theorie van de uitlegging. Een eenvoudig voorbeeld: wie gaat autorijden en denkt het wel zonder de theorie te kunnen, zal de grootste brokken maken. Een dominee die deregels van de exegese met voeten treedt, maakt nog veel grotere brokken. Misschien komt de vraag bij je op: wat zijn dan die regels waaraan de uitlegger zich heeft te houden? je begrijpt dat dat niet in één artikel allemaal te zeggen is. Daarom nu slechts een enkele.
Als eerste regel wil ik noemen dat een verklaarder rekening moet houden met het verband van zijn tekst, ledereen weet dat degene die woorden van mensen uit hun verband rukt, aan die woorden een heel andere betekenis kan geven dan ze oorspronkelijk hadden. Dan kunnen er erge dingen gebeuren. Zou dat dan niet zo zijn met de woorden van God?
In de tweede plaats: de verklaring van een tekst mag nooit in tegenspraak komen met andere plaatsen van Gods Woord. We zeggen dan: de exegese moet zijn naar analogie van de Heilige Schrift. Wie bijvoorbeeld uit de tekst „God wil dat alle mensen zalig worden" tot de algemene verzoening besluit, komt in strijd met andere schriftplaatsen.
Vervolgens: de verklaring van een schriftgedeelte moet niet in strijd zijn met de geloofsleer. We zeggen dan: de exegese moet zijn naar analogie van het geloof. Onze geloofsleer is vervat in onze belijdenisgeschriften.
Een exegese die ons in strijd brengtmet onze eigen belijdenis, moeten wij verwerpen. Maar, zal iemand misschien vragen: stellen wij zo de geloofsleer dan niet boven Gods Woord? Gaat de dogmatiek op die manier niet heersen over de exegese? Nee, toch niet. Immers: wij geloven dat onze belijdenisgeschriften niet meer en niet minder zijn dan een beknopte en bondige samenvatting van wat Gods Woord ons heeft geopenbaard. Zolang het tegendeel niet overtuigend is aangetoond, hebben wij daarom de belijdenisgeschriften te aanvaarden en een exegese die strijdig is met die geschriften met diep wantrouwen te bezien. Een vierde regel voor de exegese is, dat de verklaring van een tekst rekening moet houden met de bijzondere stoffen die we in Gods Woord vinden. Er zijn bijvoorbeeld historische, profetische, dichterlijke en wijsheidsstoffen. Wie dit verwaarloost, maakt brokken. Denk bijvoorbeeld maar aan de getallen in de Bijbel! Wie de getallen in een historisch bijbelboek vergeestelijkt, maakt net zulke grote brokken als hij die de getallen in bijvoorbeeld de Openbaring aan Johannes letterlijk neemt.

Vergeestelijken
Dat brengt mij nog op een vijfde regel, die hiermee in verband staat: de verklaarder van Gods Woord moet niet vallen in de fout van de allegorese. Het is misschien goed hier iets meer van te zeggen. Wat is allegorese, of, zoals het meestal genoemd wordt: allegoriseren? Misschien is ook dit woord vreemd voor je; dan klinkt toch in elk geval het woord vergeestelijken je wel bekend in de oren. Wanneer vergeestelijkt een dominee? Als hij aan een bepaald bijbelgedeelte een 'geestelijke' betekenis toekent, die dit gedeelte niet heeft. Wanneer de kerkvader Augustinus in de vellen van de geitenbokjes die Jakob van zijn moeder over zijn handen en zijn hals moest trekken om zodoende zijn oude vader Izak te bedriegen een beeld ziet van de menselijke natuur van de Heere Jezus waarmee Hij Zijn goddelijke heerlijkheid verborg, dan moeten we dit met alle respect voor de kerkvader toch allegorese, ongeoorloofde vergeestelijking noemen. Calvijn heeft tegen dit soort 'uitleg' gefulmineerd! Luther was er wat minder bang voor. Het heeft Gods Kerk in de loop van de tijden veel kwaad gedaan. Sommigen vinden het altijd weer prachtig, maar we moeten er niet in meegaan. Gods Woord is geestelijk genoeg; het behoeft door ons niet te worden 'vergeestelijkt'. Toch moeten we hier goed onderscheiden! Een dominee die in Boaz een type van Christus ziet en in Ruth een beeld van Gods kind, vergeestelijkt niet, maar trekt een analogie met het genadeleven. Wie het Hooglied van Salomo uitlegt als een lied dat de geestelijke liefde bezingt tussen Christus en Zijn bruidsgemeente allegoriseert niet, maar legt een allegorie uit en dat is heel iets anders!

Verschillende uitleg?
Zo hebben we enkele voorbeelden gegeven van regels van exegese. Er zijn er veel en veel meer. Elke exegeet, elke predikant dus ook, zal zich met de hermeneutiek vertrouwd moeten maken, al naar hij gaven daartoe heeft ontvangen. We kunnen in dit artikel natuurlijk op lang niet alle vragen ingaan. Eén vraag wil ik nog aan de orde stellen.
Is er een verschillende uitleg van de Schrift mogelijk? Mag en kan dat wel? Het antwoord moet luiden: er kan maar één goede en juiste betekenis zijn van elke bijbeltekst. Gods Woord is beslist niet dubbelzinnig, zoals onze woorden soms. Maar welke de juiste verklaring is, dat is niet altijd met zekerheid te zeggen. Nogmaals: dat komt door ons verduisterd verstand. En zelfs Gods meest verlichte kinderen en dus ook de meest verlichte uitleggers zullen het de apostel moeten nazeggen: wij kennen ten dele. Daarom kan het wel eens gebeuren dat de ene dominee een andere verklaring van een tekst in zijn preek geeft als de andere. Dat behoeft de grondslag van de zaligheid niet aan te tasten, je behoeft daar ook niet van in verwarring te geraken. Het is mij meermalen overkomen, dat ik een tekst in een bepaalde zin had uitgelegd, maar soms jaren later toch tot andere gedachten kwam. In dit opzicht en op de goede wijze verstaan geldt het inderdaad: de exegese is vrij.

Capelle aan den IJssel
ds. A. Moerkerken

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen