Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Het herfstbos

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Het herfstbos

7 minuten leestijd Arcering uitzetten

September en begin oktober tellen soms een aantal zomerse dagen, maar toch ruik je in het bos de naderende herfst. Naast verkleurend en vallend boomblad bepalen vooral de vele soorten paddestoelen en zwammen het herfstbos. Ook de dieren gedragen zich heel anders in dit jaargetijde. Zo bakenen vogels en andere dieren hun winterterritorium af en leggen zij wintervoorraden aan. En dan het weer: prachtige dagen worden afgewisseld door stormachtige en nog voor de herfst ten einde is, valt soms al de eerste sneeuw en kan het 's nachts al flink vriezen. Dit alles bepaalt de kleur en geur in het herfstbos.

De seizoenen zijn een wonder van de schepping. In onze gematigde streken zijn de seizoenen heel goed waarneembaar. In de winter is alles in rust en koude, wind, regen en sneeuw weerhouden de planten ervan om te kiemen. Ten onrechte wordt wel eens gedacht dat 's winters alles dood is, maar dat is schijn. Alles leeft en zodra de lente komt blijkt dit ook. De winter is een enorm conservenblik, waarin zaden, bessen en andere soorten voedsel bewaard worden.
Dan komt de lente: zaden ontkiemen, knoppen in bomen ontluiken en vogels leggen eieren. In de zomer moet alles groeien, planten moeten zaden produceren en miljoenen insecten transporteren stuifmeel van de ene naar de andere bloem. Dit is een periode die alles te maken heeft met voortplanting en het in stand houden van de soort. Na de zomer komt de herfst, misschien wel het spectaculairste seizoen, waarbij de natuur zich voorbereidt op de winterse periode van rust. Voordat aan deze rustperiode begonnen kan worden is er heel veel te doen in het herfstbos. Op 21 september begint volgens de kalender de herfst en hij eindigt op 21 december. Biologisch liggen deze data een beetje anders, maar dat is niet zo belangrijk. Eind september en begin oktober geven soms nog dagen met zomerse temperaturen, maar als je in het bos loopt, ruik je al die bekende herfstgeur. Deze geur wordt veroorzaakt door allerlei organismen in en op de grond of door paddestoelen of zwammen.

Bomen en struiken
Eind september zien we het blad van bomen en struiken al verkleuren. Een blad bevat behalve een groene kleurstof (chlorofyl) ook een goudgele kleurstof (xanthofyl) en een rode kleurstof (caroteen). In de herfst wordt de groene kleurstof uit de bladeren gehaald en blijven de gele en de rode kleurstof over. Een herfstblad is niet altijd geel of rood, want bruin, roodbruin en oranje komen ook voor. Deze kleurvarianten in het blad worden veroorzaakt door stoffen in de cellen van het blad of door weersinvloeden. De sapstroom naar het blad van de boom wordt afgesneden en uiteindelijk valt het blad van de boom of de struik. Ieder wondje dat ontstaat op de plaats waar een blad zat, wordt met een kurkachtig huidje afgedekt. Is dat geen wonder?
Overigens bezitten ook varens en mossen chlorofyl, waardoor deze planten de kleur in het herfstbos mede bepalen. Een boom of struik zonder blad verdampt minder, waardoor de kans op bevriezing in de naderende winter wordt beperkt. De groei komt in de herfst tot stilstand en de bomen en struiken overleven op een opgeslagen voorraad voedsel. Toch ontstaat in de herfst bij een groot aantal bomen en struiken reeds de aanzet tot het volgend voorjaar. Een mooie en doeltreffende verpakking beschermt de knoppen met daarin de aanzet voor bloemen en bladeren tegen de winter.

Paddestoelen
De paddestoel is zowel vriend als vijand van de mens. Een aantal is eetbaar maar andere zijn juist zwaar giftig. Voor het herfstbos zijn de paddestoelen heel beeldbepalend. Sommige hebben slechts het formaat van een speldeknop, andere pronken met hun mooi gekleurde hoed van soms wel 25 centimeter in doorsnede. Na wat regen in de herfst verschijnen op dode boomstammen of op de vochtige bosgrond vele soorten paddestoelen. Sommige soorten staan alleen, andere in grote groepen bijeen. Bomen produceren zelf energie, maar paddestoelen zijn aangewezen op organische stoffen in de bodem of bijvoorbeeld in rottend hout.

Als we in het herfstbos genieten van al die prachtig gekleurde paddestoelen zien we slechts een klein deel ervan. Wat wij te zien krijgen is het vruchtlichaam, dat dient voor de vermeerdering van de soort. Een veel groter deel zit verstopt in de grond of achter rottend boomschors. Soms krijgen we hier wel eens iets van te zien, als we in de grond graven of als een stuk schors van de dode boom is gevallen. Heel dunne, witte en zich vertakkende draadjes lopen vanaf de paddestoel de grond in of over de vermolmde stam. Dit zogenaamde mycelium is de eigenlijke basis van de paddestoel en met dit verfijnde wortelstelsel verzamelt de paddestoel zijn voedsel.
Soms groeit zo'n wortelstelsel vanuit één punt straalsgewijs uit en aan het einde van het stelsel komt dan het vruchtlichaam, de paddestoel, boven de grond. In zo'n geval vormen de paddestoelen een soort cirkel, waaraan door heidense volkeren betekenis werd gehecht. Zij dachten dat op lange duistere nachten hier heksen zouden dansen. Wij weten natuurlijk al te goed dat dit de groeiwijze van de soort is, alleen in de volksmond worden we nog aan het oude bijgeloof herinnerd door de benaming "heksenkring". Er zijn paddestoelen, zoals bijvoorbeeld de zwavelzwam, die levend hout aantasten. Uiteindelijk zal dit leiden tot de dood van de boom.

Vogels
Veel van onze broedvogels zijn eind september reeds lang vertrokken naar zuidelijke streken. Toch zijn er heel wat vogels te zien in het herfstbos. Een deel van deze vogels zijn onze zogenoemde standvogels. Dat zijn vogels die zomer en winter in ons land blijven. Bekende voorbeelden zijn de koolmees, de pimpelmees en de Vlaamse gaai. De laatste staat vooral bekend om zijn hamsterwoede. Grote voorraden eikels worden in de herfst verstopt als appeltje voor de dorst in lange winters. Ten onrechte wordt wel eens beweerd dat Vlaamse gaaien vergeetachtig zijn en dat ze hun voorraadkamers niet terug kunnen vinden. (Op de plek van de niet aangesproken voorraad ontkiemen in het voorjaar grote hoeveelheden eikeboompjes.) Kraaiachtigen, waartoe de Vlaamse gaai behoort, zijn allerminst vergeetachtig en de oorzaak dat voorraden niet aangesproken worden zal eerder liggen in het feit dat deze onbeschermde vogel op een of andere manier de dood heeft gevonden.
Dan zijn er de wintergasten. Dat zijn veelal bezoekers uit Noord-Europa of Noord-Rusland en Siberië. In het barre klimaat van hun broedgebied kunnen zij niet overleven en daarom komen zij naar onze streken om te overwinteren. Tussen medio september en begin november arriveren deze bezoekers uit het hoge noorden. Plotseling zien we in het bos naast de bekende zwarte kraai ook de bonte kraai uit Scandinavië.
Een bosvogel als de roodborst zien we het hele jaar en toch is dat niet steeds dezelfde vogel. Hoe zit dat nu? Eigenlijk heel eenvoudig: De roodborst die in Nederland gebroed heeft, hield het in september voor gezien en vertrok naar het zuiden. Even later wordt zijn plaats ingenomen door een roodborst uit het hoge noorden, die onmiddellijk een voedselterritorium met gezang afbakent en dit fanatiek verdedigt. Hij blijft tot begin april. Kort na zijn vertrek naar het hoge noorden komt 'onze' roodborst terug uit het zuiden.

Zoogdieren
De zoogdieren kunnen niet wegtrekken, zoals de vogels. Strenge of milde winters, zij blijven. In de herfst bereiden zij zich voor op het winterseizoen. Konijnen zorgen voor een diep en droog hol om de lange nachten die komen gaan daarin door te brengen. Eekhoorns vertonen hetzelfde gedrag als Vlaamse gaaien, zij leggen namelijk ook wintervoorraden aan, voornamelijk eikels en beukenoten.
Egels houden een winterslaap, het liefst in een comfortabel bed van bladeren en gras. Om de winter door te komen eet de Egel zich in het herfstbos vol. Zo kweekt hij de benodigde vetreserves aan. Of een dier nu wel of geen winterslaap houdt, de herfst is belangrijk voor het overleven in de winter. De winterslapers moeten in de herfst vetreserves opbouwen en de niet-winterslapers moeten voedselvoorraden aanleggen. Beide moeten ze zorgen voor een onderkomen dat warmte en bescherming biedt.
Gaat u eens wandelen of fietsen in het herfstbos en let eens op het gedrag van de dieren. Luister eens naar het subtiele herfstgezang van een roodborst en verwonder u over de kleurenpracht. Dit alles is een voorbereiding op de winter, een wonder...

Dit artikel werd u aangeboden door: Terdege

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van woensdag 2 oktober 1996

Terdege | 88 Pagina's

Het herfstbos

Bekijk de hele uitgave van woensdag 2 oktober 1996

Terdege | 88 Pagina's