Een ander beeld van de Franse Revolutie

Een raadsel
In 1989 heeft zich het aantal boeken over de Franse revolutie bijkans verdubbeld in de bibliotheek van dr. W. Aalders. Dat inspireerde hem om er zelf nu ook een boekje over te schrijven.
Want een invloedrijke stroming in de Franse geschiedwetenschap, de 'Nouvelle Histoire' met haar tijdschrift 'Annales' kwam met een heel ander beeld van de Franse revolutie dan wij altijd van linkse historici gekregen hadden. De één, Sédillot, berekende de prijs van de revolutie: twee miljoen mensenlevens, economische rampen enz. Een ander, Furet, die door zijn historisch onderzoek brak met de communistische partij, toont aan dat de revolutie veel complexer was dan velen dachten: zij is een onverklaarbaar raadsel. Een derde, Pierre Chauhu, benadrukt het drama van de Vendée, de eerste volkerenmoord in de moderne geschiedenis en de revolutie als het begin van de ontkerstening van het overwegend R.K. Frankrijk. Deze protestantse historicus bespreekt ook de rol van de R.K. kerk, die deels met de revolutie meeging: de kerk die verraad pleegt: van de 40 aanwezige geestelijken in de Nationale Conventie van 1792 stemden er 24 vóór het doodvonnis van koning Lodewijk XVI; bisschoppelijke paleizen werden verkocht, 10.000 geestelijken braken hun celibaatsgelofte, kerkgebouwen werden gesloten, de zondag werd afgeschaft, velen legden het ambt neer. Des te meer respekt voor de martelaarskerk in de Vendée.

De koning was geen gekroonde onbenul, maar een goedwillend man, die voor een onoplosbaar dilemma stond: het 'goddelijk recht' en de 'rechten van de mens', een tragisch figuur, een eenzaam mens, die vluchtte om vrijheid van handelen te hebben. De breuk tussen koning en volk ging om de kerk: de geestelijken moesten de eed van trouw afleggen aan de nieuwe staat. De koning was opgevoed in een devote kring, wat wereldvreemd. Hij was eerder te ernstig, te plichtsgetrouw. Hij kwam in gewetensnood. 'Il y va de mon salut. Het gaat hier om mijn zaligheid'. Hij schreef een zeer gelovig testament in de gevangenis.
De 'Nouvelle Histoire' keert zich ook tegen een vertekend beeld van het Ancien Régime. Reeds De Tocqueville zei, dat onder de koningen vóór de revolutie er 'meer vrijheid heerste dan in onze dagen'. Hij prees het feodale stelsel, het leenstelsel, de familiale herkomst van de staat, het koningschap. Pas de latere koningen, met name de Zonnekoning, elimineerde de aristocratie, schiep het absolute koningschap. Filosofen, letterkundigen zonder enig ambt, vulden het vacuüm. Zij zijn de schuld, niet de kerk. Zij hebben het religieus fundament van het Ancien Régime ondermijnd.

De sleutel
Maar ook de professionele historici van de Annales-groep kunnen de ondergang van het Ancien Régime niet anders zien dan als een politieke en sociale omwenteling. 'Dat hier sprake zou kunnen zijn van een godsdienstige revolutie, van een metafysische omwenteling, van een conflict tussen geloof en ongeloof — zij vermogen het niet te zien, omdat het geestelijk zintuig ertoe hun ontbreekt. — En dat dat geestelijke zintuig hun ontbreekt, is omdat zij toch kinderen van de revolutie zijn', zegt Aalders.
Maar uit Engeland verschenen in 1989 publicaties die voor die religieuze factoren niet blind zijn en een theologische evaluatie niet uit de weg gaan. Met name de historicus O'Brien haalt onthullende uitspraken aan: in de wetgevende vergadering stond in een petitie: 'Het beeld van La Patrie is de enige godheid, waardig om te worden aanbeden'. En de historicus van de revolutie Michelet zei: 'Mijn edel land, het is van U dat ik om bijstand smeek: Gij moet de plaats innemen van de God die wij verloren hebben'. Er was in de 18e eeuw een religieus vacuüm ontstaan, de godsverduistering van de Verlichte filosofen. Nu was Rousseau de grote profeet geworden en zijn boek 'Du contrat social' de bijbel, een geloofsbelijdenis, beter nog een pseudo-evangelie. Vandaar die dweepzucht, dat idealisme, die excessen ook. 'Alleen een pseudo-religie is daartoe in staat'. Hier ligt de oplossing van het raadsel van de Franse revolutie. Historici, mediaevisten met name, krijgen weer oog voor de bijbelse achtergrond bij het Franse koningschap, waarheen hun zalving wees. Voor Karel de Grote was David het model. Reeds de Britse tijdgenoot van de Franse revolutie, Edmund Burke, bekend als de vader van het conservatieve denken, wees kort na 1789 een betere weg: staatkundige hervorming, geen restauratie, maar 'vernieuwing vanuit de oorsprong'.
Historici wijzen erop, dat het vorstenabsolutisme zijn oorsprong vindt in het Romeinse recht, maar dat het Middeleeuw-christelijke denken over de rechtsstaat juist Bijbels gefundeerd is. En zo eindigt een leerlinge uit de school der Annales met een loflied op het Oude Testament, op de Wet, op de kerk als voedster der koningen, voor heel christelijk Europa.

Achter kerk en koning?
Ik bewonder het als een theoloog zo belezen is in het vak geschiedenis, en dat bij het klimmen der jaren! Aalders was altijd al geïnspireerd door Groen van Prinsterer, die zo fel tegen de Revolutie schreef vanuit het Evangelie. De anti-ideologische tendens in de Nouvelle Histoire en in het algemeen in onze tijd van Perestroika zal hem zeker goed doen, en verleidt hem toch niet in conservatieve valkuilen terecht te komen.
Ik heb bij het lezen van dit boekje zijn oude geschiedenisboeken nog maar eens opgeslagen en raad dat de lezers ook aan. De geschiedenis van de Franse revolutie wordt bekend verondersteld. Mij viel inderdaad meer dan vroeger op, welke beslissende rol de kerkelijke kwestie speelde bij de Franse revolutie. Maar daarbij heb ik wel een vraag. Het betrof immers de R.K. kerk! Het was de paus, die zijn priesters de eed van trouw verbood af te leggen. En dat die eed geëist werd, kwam, omdat de kerkelijke goederen waren geconfisceerd en de geestelijken toen ambtenarensalaris kregen van de staat. Ik heb er moeite mee het voor deze kerk op te nemen. Het was de kerk die, zoals Aalders zelf ook zegt, het appèl van Calvijn negeerde, de Hugenoten vervolgde, het vorstenabsolutisme steunde. Hoe stond de Protestantse kerk in Frankrijk eigenlijk tegenover de revolutie? Is de felheid van de Franse Verlichting, van de filosofen als Voltaire, niet juist daardoor verklaarbaar dat zij zich op deze R.K. kerk richtte? Nam Voltaire het niet op voor de protestanten?
En dan de revolutie zelf Is het geen groot verschil of men het heeft over het jaar 1789, toen de standenstaat werd ontbonden en de constitutionele monarchie werd ingevoerd (waarmee de koning zelf toch akkoord ging!) en 1792, toen de radicale republikeinen het wonnen en de koning vermoordden? Was de constitutionele monarchie (die bij ons in Nederland een uitstekende oplossing is gebleken tot op de huidige dag!) bij voorbaat tot mislukking gedoemd? Aalders zegt zelf: 'Hoe zou menselijk gesproken alles anders zijn gelopen, indien Lodewijk XVI in de eerste periode van de Constituante met overtuiging en gezag, zo nodig met strengheid en dreiging, de grenzen had uitgezet van de machtsbevoegdheid van de Troon...' Die koning was er niet alleen te devoot voor, maar hij hoopte — zeggen de geschiedenisboeken — dat in de uitgebroken oorlog in 1792 met Pruisen en Oostenrijk Frankrijk zou verliezen. Dàt is hem fataal geworden.
Maar de eigenlijke stelling van dr. Aalders vind ik buitengewoon verhelderend: wat de Annales-historici een raadsel vinden, komt dankzij een Brits historicus tot ontknoping: in plaats van een voos christendom kwam het ideaal van vrijheid, gelijkheid en broederschap als een pseudoevangelie. In de grote afval nestelt zich altijd één of andere ideologie. We hopen mèt Aalders dat nu, bij het vallen van de ideologieën, — perestroika! — het Evangelie weer mag opvlammen.

N.a.v. dr. W. Aalders, Revolutie en Perestroika, Kok, Kampen 1990, 92 pag., ƒ 22,50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen