,,Hier zijn alleen vissen en vogels echt vrij''

Een ontmoeting bij de Muur: een knappe blonde toeriste en een Oostduitse grenssoldaat. Secondenlang bestuderen zij elkaar zwijgend door verrekijkers. Dan lijkt onder de warme glimlach van de jonge vrouw de Muur te versmelten. In haar herkent de soldaat niet de vijand die zij volgens zijn politieke opvoeders is. „Hijlacht. . .?!" Zij onderdrukt een kreet van verrassing. Wuivend steekt zij een hand omhoog. Zijn handen blijven de kijker omklemmen. Hij weet nooit of een groetend gebaar door een disciplinaire straf zal worden gevolgd. Roerloos, maar glimlachend staat hij in zijn uitkijktoren.

Op de plaats waar Peter Fechter over de Muur probeerde te klimmen staat een houten kruis. Hier verstrakken gezichten en zoeken uitdrukkingloze ogen de grenssoldaten.De 18-jarige vluchteling werd bovenop de Muur getroffen door een kogel in zijn long. „Help mij toch!", riep hij hulpeloos doodbloedend aan de oostkant van de Muur. Met gevaar voor eigen leven wierpen Westberlijnse politiemannen hem pakjes noodverband toe, maar de jonge vluchteling was te zwak om zichzelf te verbinden. Stervend werd hij na 50 minuten weggedragen door Oostduitse grenswachten.

„Onzinnig"
Dat was in 1962. Sindsdien heeft de DDR de methoden om haar burgers het vluchten te beletten hoogstens verfijnd. Ook glimlachende soldaten hebben instructies om vluchtpogingen met hun vuurwapens te beëindigen. In de wijk Spandau werd bij de Muur in mei van dit jaar een vluchteling neergeschoten. Een maand later hoorden omwonenden 's nachts schoten, zonder dat vastgesteld kon worden of de Muur opnieuw een slachtoffer had geëist. Doris bezocht de Muur en verwoordde haar gevoelens in graffiti op het beton: „Het lijkt allemaal zo onzinnig". Óp 13 augustus 1961 werd de Muur gebouwd. Twee miljoen ingesloten WestBeriijners leven gescheiden van ruim één miljoen medebewoners in het oostelijk deel van de stad. De Muur is onwankelbaar overeind gebleven ondanks de golven van protest en enkele aanslagen met explosieven. Metalen hekken, tientallen kilometers prikkeldraad, 285 uitkijktorens, 69 bunkers, 256 honden en de meer dan honderd kilometer lange Muur, die bijna overal 3,5 meter hoog is, maken van de ring rond WestBerlijn een nauwelijks te nemen hindernis voor DDRburgers. Zij kunnen hem alleen met levensgevaar overwinnen. Officieel heet het dan ook dat de Muur is gebouwd om westerse revanchisten, militaristen en imperialisten buiten de deur te houden en niet zozeer om Oostduitsers het vluchten onmogelijk te maken.

Machteloos
De socialistische volksrepubliek laat alleen bejaarden en gebrekkigen die niet tot werken in staat zijn met duizenden tegelijk het land verlaten. Ongeveer 200.000 mensen ontvluchtten in de loop der jaren het,,arbeidersparadijs". De meesten ontsnapten zonder gevaar voor,,lijf en leden" via andere Oostblokstaten of keerden niet terug nadat zij een uitreisvisum kregen voor een kort verblijf in het Westen. Bijna 40.000 vluchtelingen braken door de versperringen rond WestBerlijn en langs de grens met de Bondsrepubliek. Zij vluchtten met vervalste papieren, in nagemaakte uniformen, hangend aan treinen, in omgebouwde auto's en over kanalen en rivieren. Vele vluchtelingen hebben hun doel nooit bereikt. Aangenomen wordt dat minstens elke tweede voorbereide vluchtpoging faalt. Ooggetuigen in West-Berlijn keken sinds augustus 1961 machteloos toe hoe meer dan 3000 vluchtelingen door grenstroepen werden gearresteerd en weggevoerd. Anderen vonden aan de grens hun dood: 184 vluchtelingen werden neergeschoten of verdronken in grenswateren. Het ministerie van staatsveiligheid heeft in haar gevangenissen tienduizenden vluchtelingen en hun helpers opgesloten. Wie nalaat vluchtplannen van anderen aan de staatsveiligheidsdienst te melden wacht een gevangenisstraf van maximaal tien jaar. De vluchtelingenstatistieken van de laatste jaren vertonen een lichte daling. Niet alleen het meedogenloze optreden van de staatsveiligheidsdienst en de steeds volmaaktere grensversperringen veroorzaken deze verandering, maar het ,,Gouden Westen" heeft door zijn grote werkloosheid ook een deel van zijn aantrekkingskracht verioren.

Onwettige contacten
Voor vader en moeder Kulhanek uit het Saksische plaatsje Crimmitschau glansde West-Berlijn vorig jaar nog onweerstaanbaar door de aanwezigheid van hun 23-jarige dochter Sabine. Gezinshereniging werd echter door de DDR geweigerd. In plaats van een uitreisvisum kregen zij gevangenisstraffen: moeder 24 maanden en vader 18 maanden. Verpleegster Sabine mocht vorig jaar april de DDR voorgoed verlaten om in West-Berlijn te trouwen met haar Italiaanse vriend. Vier uur nadat zij voor het oog van de Oostduitse grenssoldaten en de toeristen bij Checkpoint Charlie publiekelijk protesteerde tegen de afgewezen gezinshereniging arresteerde de staatsveiligheidsdienst haar ouders op hun fruitboerderij. Een rechtbank in KarlMarxstad zond hen wegens onwettige contacten met het Westen naar de gevangenis. Sinds die zevende oktober is Sabine elke dag teruggekeerd naar Checkpoint Chariie om te demonstreren voor de vrijlating van haar ouders. De ergernis van de staatsveiligheidsdienst kwam tot uiting in een gedikteerde brief aan moeder Kulhanek die Sabine in januari van dit jaar in handen kreeg: „Ikverzoekje onmiddellijk op te houden met je acties aan de DDRgrens en allerlei andere acties en activiteiten die bedoeld zijn om de DDR te belasteren en te ergeren te staken. Wanneer je geen gehoor geeft aan mijn verzoek hebben wij geen enkel uitzicht op vervroegd ontslag uit de gevangenis en al helemaal niet op toestemming om naar de Bondsrepubliek of West-Berlijn te mogen gaan." Wel heel opvallend ging achter het handschrift van haar moeder de pen van de staatsveiligheidsdienst schuil. De brief bewees Sabine slechts dat haar dagelijkse speldeprikken bij Checkpoint Chariie door de DDR als pijnlijk worden ervaren. ,,Mijn ouders hebben nooit iets onterechts gedaan. Omdat ik heb gedemonstreerd en wij elkaar brieven schreven, zijn zij opgepakt. De DDR wil dat ik hier verdwijn, maar ik blijf totdat mijn ouders worden vrijgelaten."
, ,Nog elke dag worden wij in deze stad geconfronteerd met menselijke drama's,'* zegt Klaus Haetzel van het Presseamt van West-Berlijn. „Duizenden families zijn uiteen gerukt door de Muur en kunnen niet meer bij elkaar komen. De Muur heeft onze stad in tweeën gescheurd, wij zijn gedwongen daarmee te leven. Met geweld kan hij niet worden opgeruimd." De senaat van West-Berlijn bedrijft politiek ondanks de Muur en over de Muur. Dat blijkt vaak een moeizame bezigheid. Voor het stadsbestuur van Oost-Berlijn behoort de senaat tot een vreemde mogendheid, dus tot het buitenland. Onderlinge contacten lopen via de regering van de DDR. Toch hebben de politieke inspanningen hun vruchten afgeworpen: de vooroorlogse SBahn is overgenomen door West-Berlijn. Het huisvuil van West-Beriijn wordt afgevoerd naar depots in de DDR. Verder is West-Beriijn enkele maanden geleden aangesloten op het net dat ook Rusland, de DDR en de Bondsrepubliek van Siberisch aardgas voorziet. Haetzel: ,,Wij proberen de Muur transparant en nog eens transparant te maken, maar dat zal niet door één grote historische daad gebeuren. Steen voor steen willen wij de Muur afbreken, zodat hij zijn functie als scheiding tussen twee werelden verliest. Ons streven wordt echter overschaduwd door schietpartijen bij de Muur, zoals kortgeleden in Spandau. Deze zaken herinneren ons eraan dat de Muur geen idylle is.''

Vangzeil
In de Bernauerstraat grensden op 13 augustus 1961 de huizen in de Russische sector aan trottoirs in het Franse deel van de stad. Grenswachten drongen de woningen binnen, ontruimden ze en lieten de vensters dichtmetselen. In het nauw gebrachte bewoners redden zich door soms levensgevaarlijke sprongen van hoger gelegen verdiepingen. Hoog boven een vangzeil stond een 77-jarige vrouw een kwartier lang bevend in haar raamkozijn. Grenssoldaten wierpen een rookbom in het strakgehouden doek en probeerden de bejaarde naar binnen te trekken. Geïntimideerd door de dreigementen schreeuwende menigte op de stoep lieten zij haar uiteindelijk los. Ongedeerd viel de vrouw in het zeil. Vier vluchtelingen misten het vangzeil en overleden aan hun verwondingen. Lang geleden zijn alle grenswoningen gesloopt om de militairen een beter schootsveld te verschaffen.

Benauwend
Enigszins afgezonderd van het groepje aan elkaar geklitte buurtbewoners bij de imbiss (bier en ballen gehakt) in de Bernauerstraat drinkt vrachtrijder Kari- Heinz Brass (53) elke avond een pilsje. ,,Geenzinomte werken, leven van de bijstand, gescheiden en kinderen waarvan moeder niet weet wie de vader is," oordeelt hij cynisch over de stamgasten van het kraampje. Zijn ogen glijden langs de Muur, lijken deze niet meer te zien. Heeft hij de abnormaliteit als normaal geaccepteerd?,, De Muur hoort bij de stad. Hij is niet meer weg te denken.'' Brass chauffeert zijn Mercedes vijf dagen in de week door de DDR. Grenswachten kennen hem bij naam, maar willen toch weer elke dag zijn papieren controleren. Brass vermoedt dat hun rondsnuffelende honden een vluchteling in een oogwenk uit een lading levend varkensvlees zouden pikken. Het is hem wel eens gevraagd, maar hij denkt er niet aan iemand over de grens te smokkelen. Wanneer Brass de Muur in de richting van West-Beriijn passeert, haalt hij nog elke keer opgelucht adem. De DDR benauwt hem. Dat beklemmende gevoel raakt hij ook niet kwijt wanneer hij met echtgenote Eva op hun stalen jacht ,,Shanty" over de toch uitgestrekte meren van West-Berlijn vaart. ,,Je hebt altijd het idee datje bent ingesloten. Altijd weer zijn er de grensboeien, de patrouilleboten, de uitkijktorens en de Muur. Je kunt jezelf wel wijsmaken datje niet bent opgesloten, maar echt helemaal vrij zijn hier alleen de vissen en de vogels. Misschien moet ik Erich Honecker eens een briefschrijven."

Isoleercel
De 37-jarige godsdienstleraar Thomas Auerbach is zijn Oostduitse nationaliteit kwijt, de DDR heeft hem ausgebürgert. In de dossiers van de staatsveiligheidsdienst stond de vroegere diaken van de Evangelische Kirche negen jaar geleden omschreven als een staatsvijandige lastpost die onder jongeren een hetze voerde tegen de DDR. Tijdens een razzia werd diaken Auerbach aangehouden en tien maanden opgesloten in een isoleercel. Keer op keer moest hij zich onderwerpen aan urenlange afmattende verhoren.,,Een westerling kan zich daar geen voorstelling van maken," zegt Auerbach. ,,Mijn gevangenschap en die van enkele anderen bracht in West-Berlijn een stroom van protesten op gang. De staatsveiligheidsdienst vond een elegante oplossing voor ons probleem: een hoge gevangenisstraf of verliesvan het Oostduitse staatsburgerschap. Op ons werd indi\;idueel druk uitgeoefend om voor het laatste te kiezen en een verklaring te tekenen dat wij bereid waren ons in West-Berlijn te vestigen.'' De reden voor de arrestatie van Auerbach was zijn werk onder de jonge gemeenteleden van de Evangelische Kirche. Van officiële zijde betitelde men de ,,Junge Gemeinde" als een terroristische organisatie, gefinancierd door de CIA. ,,Open jongerenwerk betekende bij ons niet een beetje rondhangen in een goedkoop café, maar discussiëren over bepaalde thema's. Die bijeenkomsten waren de enige plaats waar jongeren vrijuit konden spreken. De staat noemde die discussies overbodig. Wij bespraken sociale problemen die officieel niet eens bestonden. Wij hoefden volgens de staat ook niet te discussiëren over het kapitalisme, want met de overblijfselen daarvan bemoeide de staat zich immers. Wij lazen Lenin en Marx, waarin ons werd voorgehouden dat de staat langzaam moet afsterven, maar in de DDR wordt de staat steeds machtiger.''

IJzeren Gordijn
Op een van de houten stellages aan de westkant in de Bemauerstraat ervaart Thomas Auerbach de harde realiteit van de Muur. Hij kijkt bijna in de woonkamer van zijn ex-vrouw en hun kinderenAxel(13)enAnna (11)- onbereikbaar ver weg. Zijn kinderen kan hij alleen in andere Sovjetstaten in de armen sluiten. En dan moeten eerst nog vele problemen overwonnen worden, want in Tsjechoslowakije is men niet dol op christelijke godsdienstleraren en de tegenzin waarmee Hongarije Oostduitsers toeristenvisa verstrekt wordt steeds groter, sinds tientallen kameraden tijdens hun vakantie politiek asiel zochten in de Westduitse ambassade in Boedapest. Auerbach heeft Axel en Anna twee jaar geleden voor het laatst gezien.
Met dezelfde strenge precisie waarmee het Oostblok zijn IJzeren Gordijn rond West-Berlijn heeft gedrapeerd is het opgehangen aan de grens tussen de DDR en de Bondsrepubliek Duitsland. Het 1393 kilometer lange Gordijn doorsnijdt bossen en landerijen, autosnelwegen en landweggetjes, spoorbanen en rivieren. Ongenaakbaarhangt het midden in het Beierse dorpje Mödlareuth. De grens is versperd door honderden kilometers lange (dubbele) metalen hekken, prikkeldraad, mijnenvelden, betonmuren, veiligheidshekken die na aanraking geluid- en lichtsignalen geven, patrouillewegen, schijnwerpers, honden, 768 bunkers en 706 uitkijktorens. Op de vlakke zandstrook achter de voorste hekken laat elke voetstap sporen na. Dit stuk wordt de dodenstrook genoemd. De 30.000 man grenstroepen van de DDR hebben instructies iedere vluchteling die het metalen hek nadert, neer te schieten. Vijf kilometer voor de versperringen is het gebied alleen toegankelijk met een speciale pas. De grens is ondoordringbaar, daagt alleen wanhopigen uit haar te doorbreken. Polizeihauptkommissar Bleidorn van de afdeling veiligheid van de Bundesgrenzschutz in het stadje Eschwegebij Kassei: ,,De laatste jaren slagen eigenlijk alleen nog de vluchtpogingen van grenssoldaten, oudgedienden die het spergebied kennen en burgers die in de onmiddellijke omgeving van de grens wonen. In het dun bevolkte verboden gebied valt een vreemd gezicht snel op en de staatsveiligheidsdienst heeft overal zijn verklikkers. Vijfenzeventig procent van de vluchtelingen haalt de ver-
sperringen niet eens." Instructeurs hebben de Oostduitse grenssoldaten verteld dat alle grensbezoekers vijanden zijn. In het officiële spraakgebruik trekken militairen die onderweg zijn naar hun bunkers en uitkijktorens in de richting van de vijand. Speciale grensverkenners, meest oudere onderofficieren en officieren, observeren „tegenstanders", dat zijn alle grensbezoekers. Voor mensen die zich anders dan de gemiddelde toerist gedragen, fotograferen, filmen of een opvallend grote tas bij zich hebben, hebben de grensverkenners bijzondere belangstelling. Zij worden in elk geval gefotografeerd. Dat levert de staatsveiligheidsdienst maandelijks zo'n half miljoen kiekjes van westerlingen op. Ook worden autokentekens genoteerd en stellen gevoelige microfoons de grenstroepen in staat de gesprekken van grensbezoekers op te vangen. De Bundesgrenzschutz heeft opvallende waarschuwingsborden en plasticpalen met feloranje koppen geplaatst om de overgang naar de DDR zichtbaar te maken. Bleidorn kent een reeks van gevallen waarin onschuldige, maar onvoorzichtige grensbezoekers tot aan de metalen hekken liepen en tot hun verbijstering werden opgepakt door Oostduitse grenssoldaten. Eenmaal in handen van de staatsveiligheidsdienst werden zij pas na dagen en enkele ongelukkigen zelfs na maanden weer vrijgelaten. Bleidorn: ,,Onze mensen wijzen honderden keren per jaar onvoorzichtige grensbezoekers op de gevaren die zij lopen." Op zijn beurt observeert de Bundesgrenzschutz de Oostduitse grensverspeningen, die voortdurend worden geperfectioneerd. Vanuit helicopters, patrouilleauto's en te voet wordt elke verandering vastgelegd en zo mogelijk gefotografeerd. Buiten de kazerne is Bleidorn niet alleen gewapend met zijn Heckleren Kochmachinepistool, hij passeert zelden de poort in Eschwege zonder zijn uitgebreide foto-uitrusting, waartoe ook een 1200 mm telelens behoort. In het kantoor van Bleidorn prijken haarscherpe, op grote afstand genomen foto's van Oostduitse grenssoldaten.

Landgenoten
In de ogen van Bleidorn zijn de DDR-grenstroepen geen vijanden, maar landgenoten.,, Het zijn militairen met instructies en dienstvoorschriften. Zij hebben bevelen die zij moeten uitvoeren. Deze grens is niet normaal, het is een grens tussen twee politieke systemen. Hier meten wij de temperatuur in de verhouding tussen oost en west. Aan de houding en het gedrag van de Oostduitse grenstroepen merken wij of het koud is in de internationale politiek. Kleine grensproblemen, bijvoorbeeld loslopend vee dat op DDR-gebied graast, proberen wij nog wel eens op te lossen door de DDR-soldaten over het hek aan te roepen. Er komt gegarandeerd geen enkele reactie wanneer het politieke klimaat ijzig koud is."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen