De Hollandse Waterlinie

Het is zaterdagmiddag, half twee. Het is heerlijk, nog wat fris voorjaarsweer. Het strenge toegangshek van het fort bij Rijnauwen, enkele kilometers ten oosten van Utrecht, staat open. Paul de Prouw, een van de 18 vrijwilligers, die regelmatig geïnteresseerde burgers over het complex rondleidt, wacht nog even op mogelijke laatkomers. Dan draait hij het hek op slot en begint de excursie. Al 13 jaar doet hij dat. „Het is echt heel boeiend om telkens weer te ervaren hoe de mensen enthousiast worden door het verhaal dat je brengt. Hij vertelt dat de excursie volgens plan 2,5 uur duurt, onderbroken door een koffiestop. „Maar echt, ik zou zonder problemen wel 8 uur vol kunnen maken, en dan heb ik nog niet alles verteld. Dan praat je niet alleen over de militaire aspecten, de bouwconstructie, de watervoorziening, de sociale omstandigheden en dergelijke, maar kun je ook heel veel te zeggen over de enorme rijkdom van de natuur hier ter plekke. Echt, ik word steeds meer verliefd op dit fort!

Kromme Rijn
Na deze veelbelovende bekentenis, vertelt Paul wat de functie van dit fort was. „Het maakte deel uit van de 19e-eeuwse Nieuwe Hollandse Waterlinie, een 85 kilometer lange strook laaggelegen land van Muiden tot aan Gorinchem. Bij oorlogsdreiging kon het onder water worden gezet (geïnundeerd) door een aantal sluizen open te zetten. Ondiep water was toen nog een onneembare barrière voor de vijand. Probleem bleef echter de verdediging van hoger gelegen gebieden en wegen. Deze moesten door forten apart worden bewaakt.
Langs haar oevers heeft de Kromme Rijn in vroeger tijden veel klei afgezet. Daardoor konden deze hoger gelegen stroken land niet onder water worden gezet. Om doorbraak van de vijand via de noordoever te voorkomen is daar het fort bij Rijnauwen gebouwd. Langs de zuidoever werd de toegang - acces in militaire termen - beschermd door de aanleg van het fort bij Vechten. Als we straks in de bunkers gaan zie je wel allerlei kogelinslagen, maar toch is hier nooit gevochten. Wel werden de Forten verschillende keren gemobiliseerd als de internationale spanningen te hoog opliepen. Dat was tijdens de Frans-Duitse oorlog, die in 1870 begon, maar ook bij de laatste twee Wereldoorlogen. Maar met de inzet van het vliegtuig vanaf het begin van de vorige eeuw, was het wel gedaan met de militaire betekenis. Tijdens de bezetting 40-45 gebruikten de Duitsers dit fort eigenlijk alleen nog maar als munitiedepot.

Executies
We lopen langs het voormalige wachtgebouw, getooid met het opschrift FORT BY RYNAUWEN en zien voor ons een groot groen veld, het Terreplein, met daaromheen verschillende bunkerachtige blokken. Ze vallen nauwelijks op in de weelderige begroeiing van het golvende terrein. Onze gids stopt voor een zwart-ijzeren klokkentoren en zwijgt. Behalve het fluiten van vogels is het nu doodstil. Je waant je even heel ver van de drukte van de bewoonde wereld. Dan wijst hij op de wapperende vlaggen en de bloemenkransen rechts van ons. „Enkele weken geleden was ook hier de jaarlijkse dodenherdenking. En daar is zeker reden voor. Veel vaderlanders zijn hier verraderlijk gefusilleerd, in de stille beslotenheid van dit fort. Van 53 personen zijn de namen inmiddels wel bekend en in een herdenkingsboek opgetekend. Maar volgens de boeren die hier in de buurt woonden, moeten het er bij elkaar wel honderden zijn geweest. Zij verklaarden indertijd regelmatig een stoet van drie vrachtautos langs te hebben zien komen. In de eerste zaten gevangen burgers, in de tweede soldaten van een executiepeloton, en in de laatste medewerkers van een begrafenisonderneming. Eigenlijk te gruwelijk voor woorden. Deze droeve stoet vertrok altijd vanaf de gevangenis in de Utrechtse Gansstraat, waar nu het Pieter Baan Centrum is gevestigd, richting dit fort.
Deze klok luidt nu elk jaar om deze dappere vaderlanders, die hun verzetstrijd hier met de dood moesten bekopen, in dankbaarheid te herdenken. Als je kijkt naar de rechtopstaande balken van de klokkentoren, dan lijken ze aan het eind voortijdig afgebroken, net als de levens van deze mensen.

Kruithuis
Paul de Prouw vervolgt zijn verhaal in het vredes-kruithuis. Aan de hand van dias laat hij zien hoe ingrijpend de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie de ontwikkeling van de stad Utrecht heeft bepaald. Vanuit het oude centrum is de stad duidelijk in noord- en zuidwestelijke richting gegroeid. Maar nauwelijks oostwaarts. Een oude Kringenwet verbood om binnen een straal van een kilometer rond de waterlinie-bunker te bouwen. Dit om een vrij uitzicht en schootsveld te waarborgen. Aan deze kringenwet, die pas in 1951 ongedaan werd gemaakt, is te danken dat de natuur rond veel bunkers nog zo ongerept is.
Het kruithuis annex infocentrum bevatte in vredestijd ooit zon 30 à 40 ton buskruit. Om de schade bij een onverhoopte ontploffing binnen perken te houden werd het dak van dit gebouw erg licht geconstrueerd, zodat het gewoon in de lucht vloog. Om de overslag van een eventuele brand naar het bunkercomplex te voorkomen, werd het gras eromheen altijd heel kort gehouden en afgevoerd, dan kon het niet in brand vliegen. Maar daardoor werd de grond steeds schraler. Met als gevolg dat er later allerlei zeldzame planten op konden gedijen.

Berg en dal
We wandelen verder. Het jonge groen en de geurende bloesem geven aan het berg-en-dal landschap een bijzondere bekoring. „Onder die bergen bevinden zich de bomvrije bunkers met bakstenen wanden en plafonds van een meter dikte. Daarop is nog een laag aarde van 5 meter aangebracht. Je kon je behoorlijk veilig voelen in dit complex dat in 1869 door koning Willem III als infanteriefort in gebruik werd genomen. Maar toen kwam vanaf 1872 de brisantgranaat, een uiterst gemene bom die zich eerst ingraaft alvorens te ontploffen. Daarom bouwde men in 1878 een nieuwe bomvrije bunker met nog dikkere muren.
Voordat we de bunkers binnengaan, geeft Paul eerst nog een gratis lesje biologie. Er is buiten ook zoveel te zien: niet alleen de snel groeiende esdoorn die met zijn wortels een bedreiging voor bunkers vormt, maar ook de vogelkers, het echte-duizend-gulden kruid, de nietige blauwe ereprijs en de nog onrijpe springbalsemien, die in juli open springt, en zijn zaadjes als het ware lanceert. Ook groeien hier wilde aardbeien en zelfs een kersenboom ontbreekt niet. Paul vertelt dat er allerlei vogelsoorten dit stiltegebied aandoen, maar weet ook dat zich hier drie reeën en een vos verborgen houden. Dit complex heet nog een bunker te zijn, maar je kunt het nu gerust ook een miniatuur natuurreservaat noemen.

Kruit
Het is buiten nog niet warm, zon aangename 18 graden, maar toch valt de overgang naar de kilte binnen sommigen al behoorlijk tegen. Een deelneemster, mopperend: „Waarom is daarover geen informatie versterkt, dat het hier binnen constant 9 graden is? Gids Paul glimlacht fijntjes: „Die overgang naar deze lage temperatuur is inderdaad een probleem, zeker als het buiten snikheet is. Maar het heeft ook zo zijn voordelen. Vleermuizen kunnen hier heerlijk overwinteren. Een pikant detail hierbij is dat Canadese troepen, die zich hier na de oorlog een tijdlang ophielden, uit verveling hun voorraad munitie lieten ontploffen. Dit heeft grote scheuren in de wanden veroorzaakt, en de vloer is verzakt. Maar voor de vleermuizen was dit heel gunstig, om dat deze zich juist graag in holtes en scheuren nestelen. Ook als opslagplaats van appels zijn de bunkers ideaal. Zelfs zijn hier, goed geconserveerd, duizenden zeer oude skeletten afkomstig van geruimde graven opgeborgen ten behoeve van historisch onderzoek. Met zijn grote zaklantaarn gewapend gaat Paul ons voor. Bij oorlogsdreiging werd het kruit binnen opgeslagen en gebruikt om kanonskogels te vullen. Uiterst strenge voorzorgsmaatregelen waren daarbij noodzakelijk. Het kleinste vonkje kon al fataal zijn. „Kijk eens naar het deurbeslag. IJzer op ijzer kan vonken geven. Daarom draaien de deuren hier op bronzen scharnieren. Een kaarslamp om te zien wat je doet is wel handig, en die zie je hier ook, maar wel hermetisch afgesloten achter centimeters dik glas, en voorzien van een speciale luchttoevoer via een andere ruimte.

We drinken koffie in het vroegere verblijf van de manschappen en vertrekken dan naar het Reduit, een aparte fort binnen het grote complex, voorzien van een eigen gracht en ophaalbrug. Hier konden de soldaten zich tactisch terug trekken als de rest van het fort in handen van de vijand was gevallen. Onze gids vertelt hoe vanuit dit Reduit nog een laatste verwarrende verrassingsaanval kon worden ondernomen om de vijand te verslaan. Het verhaal van die brede gietijzeren trap die daarbij nodig was en de vreemde sanitaire voorzieningen van dit superfort komen het best tot hun recht in het schemerdonker ter plekke.

Fort Asperen
Het wordt tijd om ook een korte impressie te geven van een geheel ander verdedigingswerk. Na wat puzzelen ontdekten we dat het fort bij Asperen, vlakbij Leerdam, behalve op maandag, doorlopend is geopend. Ook hier verzorgen vrijwilligers regelmatig rondleidingen. Eén van hen, Teus van Toorn, is direct bereid om het een en ander uit de doeken te doen. Fort Asperen dateert van 1845 en is ook aangelegd als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. „Het heeft de vorm van een halfrond torenfort, met twee verdiepingen. De taak was het bewaken van het sluizencomplex hier vlakbij in de Linge. Die sluizen waren strategisch best belangrijk. Met twee ervan kon je bij oorlogsdreiging het lage land van de Betuwepolders onder water zetten. En dat is ook verschillende keren gebeurd, voor het laatst op 12 april 1940. Maar toen was eigenlijk al te laat, want het duurt dan nog weken voordat het water voldoende hoog staat. Daarbij komt dat de legerleiding op het laatste moment besloot de verdediging te concentreren op de oostelijker gelegen Grebbelinie. Nee, gevochten is hier niet, op één incident na. Toen fortcommandant Berghuis Duitse vliegtuigen hoorde overkomen, rende hij dit fort in en begon als een wildeman op het dak met een mitrailleur te schieten op die vliegtuigen. Hij raakte weliswaar niets, maar trok wel de aandacht van de vijand. Die zette prompt een tegenaanval in en dat kostte het leven van een man, die net op de Lingedijk liep.

Salpeter
„Het fort is gebouwd op 160 heipalen en heeft een doorsnede van 33 meter. Vanuit de gangen kijk je uit op een kleine ronde binnenplaats. De ronde buitenmuren hebben een dikte van maar liefst 2 meter, nogal stevig dus. En dat geheel kostte de overheid toen 126.000 guldens! De gebruikte waalstenen bevatten salpeter en als die vochtig worden ontstaat een pluizige witte uitslag. Inderdaad, als we binnen eenmaal aan het halfdonker zijn gewend, lijkt het op sommige plekken net of het heeft gesneeuwd. Wie zien een totaal verroest fornuis maar ook boeiende leuzen op de muren geschilderd, zoals Die steeds zijn plicht met een blij gezicht verricht, valt alles licht en De kracht om ontbeeringen te dragen is eene der schoonste deugden van den soldaat. Blijkbaar was het verblijf hier verre van aangenaam. Dan treffen toeristen anno 2004 het bepaald beter, want in het aangrenzende Taveerne kun je gezellig wat eten of drinken. Ook is het goed toeven in het Theehuis dichtbij het fort bij Rijnouwen waar je zelfs pannenkoeken kunt eten.
En wie ook van fietsen houdt, de Lingeroute en de Hollandse Waterlinieroute komen er langs.

Informatie
Op het Fort bij Rijnauwen, langs de N411, enkele kilometers ten westen van Bunnik, worden tot 1 september op woensdag 10.30 en zaterdag 13.30 uur rondleiding gegeven, kosten € 2,50. De minimum leeftijd is 10 jaar. Door de hoogteverschillen en trappen is het fort moeilijk toegankelijk voor mindervaliden.

Het Fort Asperen, aan de Linge, ten oosten van Leerdam, is dagelijks geopend 10-18 uur, behalve maandag. Rondleidingen, ook geschikt voor kinderen, worden gegeven om 10.30, 12.00, 13.30, 15.00 en 16.30 uur, kosten € 2,50. Tel.: 0345-619992.

In beide forten is de temperatuur constant ca. 10 graden, het is dan ook aan te bevelen warme kleding mee te nemen.
De maand september is de Nationale Fortenmaand, dan is een groot aantal objecten toegankelijk en zijn er interessante manifestaties, zie HYPERLINK "http://www.fortenmaand.nl/" http://www.fortenmaand.nl/.

Voor meer informatie over dit militaire erfgoed, zie:
 "http://www.belvedere.nu/download/waterlinie.pdf" http://www.belvedere.nu/download/waterlinie.pdf)
"http://users.bart.nl/~ravelijn/nhw/" http://users.bart.nl/~ravelijn/nhw/
"http://www.hollandsewaterlinie.nl/netwerk_links/index.php?id=5" http://www.hollandsewaterlinie.nl/netwerk_links/index.php?id=5
"http://www.coehoorn.nl/stichting/structuur/menustichting.html" http://www.coehoorn.nl/stichting/structuur/menustichting.html

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen