Luther en het Oude Testament

In het maandblad ,,Kerk en Israël" schrijft de ds K. Exalto, Ned. Herv. predikant te Noordeloos, een duidelijk artikel over Luther en het Oude Testament. Als nog een herinnering aan het 450ste jaar van de Reformatie, waaraan de naam Luther als eerste verbonden is, geven we het hier door. Luther heeft veel gedaan voor de verbreiding en het juist verstaan van de Schrift.

Als hoogleraar in de theologie aan de universiteit te Wittenberg heeft Luther gedurende vele jaren college gegeven over verscheidene boeken van het Oude Testament. Zouden wij hem willen beoordelen naar de huidige universitair-theologische maatstaven dan moesten wij hem dus eerder een Oudtestamenticus dan een Nieuwtestamenticus noemen. Dit alleen al verraadt de grote waarde die hij aan het Oude Testament heeft toegekend en geeft een vermoeden dat hij ook op dit terrein een man van betekenis is geweest.
En dan staat naast deze college-arbeid nog zijn vertaalwerk. Over de vertaling van het Nieuwe Testament uit het grieks deed hij 12 weken, over die van het Oude Testament uit het hebreeuws 12 jaren, zij het met veel onderbreking. In elk geval heeft zijn vertaling zowel van het Oude als van het Nieuwe Testament hem langdurig, eigenlijk tot aan zijn dood toe, en veel bezig gehouden. Zelf heeft hij eens gezegd dat deze arbeid als zijn meest belangrijke mag worden gezien. Een feit is het dat zij diepe sporen heeft nagelaten in heel de Duits-reformatorische wereld.
Dankzij het bestaande pericopenstelsel, waar ook Luther in zijn prediking zich bijna steeds aan gehouden heeft, heeft in zijn kanselwerk het Oude Testament minder en het Nieuwe Testament meer op de voorgrond gestaan. Verreweg de meeste preken die ons van hem bewaard bleven gaan over Nieuwtestamentische stof. En toch is daarmee niet alles gezegd. Het feit alleen al dat door Luther toch ook uit het Oude Testament gepreekt is, wat in de middeleeuwen slechts zelden voorkwam, is veelzeggend. In de zondagmiddagdiensten heeft hij hele bijbelboeken aan één stuk behandeld, waarbij ook de boeken van Mozes en enkele Psalmen en andere Oudtestamentische gedeelten aan bod kwamen.
We zinspeelden reeds op de situatie in de middeleeuwen. Het zou onbillijk en ook onjuist zijn als we beweerden dat in de (late) middeleeuwen de kennis van de Heilige Schrift geheel heeft ontbroken. Er is een berg exegetisch werk verzet; veel daarvan is juist in onze tijd in onderzoek. Maar wat Luther de roomse theologen verweten heeft is dat hen het rechte gezicht op de Heilige Schrift ontbrak. Verder is het een feit, dat het Oude Testament al sinds eeuwen ver ten achter gesteld was bij het Nieuwe Testament, 't Is zelfs de vraag of men in de christelijke kerk vóór Luther wel ooit goed raad heeft geweten met het Oude Testament. De man in de oude kerk die zich het meest intensief met het Oude Testament bezig heeft gehouden, is Origenes, maar juist hij was het ook die de inhoud ervan sterk allegoriseerde. Hij heeft daarmee school gemaakt. In het Oosten maar ook in het Westen werd de allergorese dé methode waarnaar men het Oude Testament uitlegde. Zelfs Augustinus heeft er een zware tol aan betaald, al moet er aan worden toegevoegd dat hij, zoals in alles, ook hierin briljant te werk is gegaan. De letterlijke zin van het Oude Testament werd niet ontkend, dat heeft het christendom er voor bewaard dat het niet opging in heidense mystiek en filosofie (neoplatonisme). Deze letterlijke zin raakte echter wel bedolven onder wat men de geestelijke zin van de Schrift noemde maar in werkelijkheid vaak pure fantasie was. Dat dit alles samenhing met de hele geestelijke en theologische ontwikkeling van het christendom is vanzelfsprekend. Het Oude Testament ervoer men als te aards, de zo reeële patriarchenverhalen uit Genesis vond men zelfs aanstotelijk. De allegorese als methode van exegese, met name op het Oude Testament toegepast, kwam voort uit het overigens goedbedoelde streven om dit gedeelte van de Schrift op te trekken tot dezelfde waarde die het Nieuwe Testament voor de kerk had. Dat men daardoor aan het geheel eigene van het Oude Testament afbreuk deed zag men niet. Een geestelijk opgevat Nieuw Testament kwam te staan als een stolp over het als aards en té aards opgevatte Oude Testament, met als gevolg dat de inhoud van het laatstbedoelde bijbelgedeelte in het leven van de gemeente verstikte.
Een uiterlijk symptoom daarvan vinden we in de liturgie der middeleeuwse kerk. In de romeinse misliturgie voor de zondagen vindt men na de 6e eeuw nog maar twee Schriftlezingen uit het Oude Testament (Jes. 60:1-6 en Hos. 5:15-6:6). De Nieuwtestamentische Schriftlezingen (Epistel en Evangelie) hebben de Oudtestamentische geheel verdrongen. Parallel hiermee loopt het verschijnsel, dat ook de prediking over de Oudtestamentische teksten verdween. Het is niet te sterk uitgedrukt, wanneer men zegt, dat het Oude Testament in de kerk van de middeleeuwen verwaarloosd werd.
Hier nu springt Luthers betekenis naar voren. We kunnen uiteraard slechts enkele dingen, heel beknopt, noemen.
1. Luther heeft voor het Oude Testament een grote liefde gehad. De diepere gronden daarvoor te peilen betekent een opwoelen van alles wat over hem als mens, als christen en als theoloog te zeggen valt. Meermalen is naar voren gebracht de grote werkelijkheidszin die Luthers persoon heeft gekenmerkt; is het wonder dat zij zich gelaafd heeft aan de verhalen van het Oude Testament? Als christen heeft Luther, dankzij de bevrijding van alle geestelijke krampen die het evangelie hem gebracht had, in toenemende mate een grote openheid naar de kant van de wereld getoond; in de wereld van het Oude Testament lééfde hij. Vooral in dit gedeelte van zijn bijbel vond hij het materiaal dat hij nodig had om in de prediking van zijn gemeente te vermanen tot een concreet christenleven. In de plaats van de oude legenden der heiligen waar middeleeuwse predikers hun hoorders op plachten te vergasten bracht hij de levens der ware heiligen, vooral der patriarchen op de kansel. Hij heeft dit aanschouwelijk gedaan, zozeer dat Melanchton, die als leek wel menigmaal onder zijn gehoor zal hebben gezeten, Luthers manier van preken aan zijn studenten ten voorbeeld heeft gesteld met de opmerking dat zij later ook zo concreet en aanschouwelijk zouden moeten trachten te preken als hij. Tot slot, bij dit alles komt dat voor Luthers eigen geestelijke ontwikkeling de Psalmen, dus een deel van het Oude Testament, van beslissende betekenis zijn geworden. Naar alle waarschijnlijkheid heeft hij gebogen over een Psalmwoord zijn „ontdekking" gedaan, die een keerpunt in zijn leven heeft betekend. Dat verklaart ook de grote voorliefde die hij voor dit bijbelboek zijn leven lang behouden heeft. Genesis en de Psalmen zijn de boeken uit het Oude Testament die hem wel zeer hoog hebben gezeten. Hij is daardoor een christen geweest die tegelijk met God leefde én voor de wereld oog had. Hielden de Psalmen hem bij God, Genesis hield hem bij de schepping.
2. Luther heeft een einde gemaakt aan de alleenheerschappij van de allegorese als uitlegmethode voor het Oude Testament. Hij heeft het Oude Testament naar de letter serieus genomen. De letterlijke zin werd hem de eigenlijke Schriftzin. Dat hij over deze letterlijke zin, zoals we nog zullen zien een zeer bepaalde opvatting had, doet hier niets van af. Ook heeft hij het Oude Testament weer gelezen als boek van Gods daden, dus naast de letter ook de geschiedenis serieus genomen. Er is bij Luther wat we noemen een grammatikaal-historische exegese. Daarin is zelfs bij hem een zekere hartstocht op te merken. Hij verdiept zich, tot in zijn preken toe, in de oorspronkelijke betekenis der woorden, maakt personen, tijden en plaatsen reëel en concreet en heeft zo onder het volk de kennis van het Oude Testament vergroot en verdiept. Dat hij in zijn exegese naar modern oordeel vaak heeft misgegrepen is buiten twijfel, maar dat neemt zijn betekenis op dit gebied niet weg. Hiermee heeft hij dan ook naar de mening van allen die zich met deze materie hebben bezig gehouden, de allegorese als dé methode voor de exegese van de Schrift onttroond, wat voor de bijbelwetenschap blijvende betekenis heeft gehad.
Hem dientengevolge te houden voor de vader van de moderne literair-historische Schriftkritiek gaat echter te ver; die gaat van andere veronderstellingen uit dan bij Luther aanwezig waren; wil men daarvan de wortels nagaan dan komt men eerder uit bij Erasmus en andere humanisten.
Luthers afwijzen van de allegorese heeft niet betekend dat hij met deze exegetische methode geheel gebroken heeft. Als homiletisch hulpmiddel heeft hij haar benut tot aan het einde van zijn leven toe. Slechts zeer zelden aan het begin maar nog al eens vaak aan het eind van een preek komen we haar bij hem tegen. Trouwens ook in zijn eigenlijke exegese heeft ze nooit geheel ontbroken, namelijk daar waar volgens hem de Schrift zelf deze vorm van uitleg vereist. Maar nooit wordt bij hem een of andere allegorie gebruikt als Schriftbewijs. Zijn stelregel was dat de allegorie nooit in strijd mocht zijn met de regel des geloofs, dus met wat de Schrift elders leert in alle duidelijkheid.
3. Luther heeft het Oude Testament uitgelegd als boek van Gods openbaring en heeft het vanuit Jezus Christus verstaan. Bij de beste exegeten in de oude en in de middeleeuwse kerk ontbrak dit gezichtspunt zeker niet geheel en al. Maar Luther heeft er consequenter ernst mee gemaakt. Christus was hem de zin der gehele Schrift. Hij vond Hem niet slechts in bepaalde messiaanse teksten in het Oude Testament, maar overal. Voor hem viel de letterlijke zin van het bijbelwoord samen met de christologische. Dat maakt op ons na zovele eeuwen meer dan eens de indruk van een gewrongen exegese, maar men mag niet vergeten wat zij betekend heeft voor de kerk. Die kreeg daarmee Christus terug zoals Hij bijna nergens meer gekend werd. De gemeente leerde de Schrift dus ook het Oude Testament, met nieuwe ogen te lezen.
't Moge nu duidelijk zijn dat Luthers grammatikaal-historisch verstaan van het Oude Testament niet doel maar slechts middel is geweest. Zij stond in dienst van de verkondiging van Christus, 't Is om die reden dat Luther ook de exegese van het Oude Testament zoals die beoefend werd door de middeleeuwse Joodse rabbijnen heeft afgewezen. Wel heeft hij in later tijd er wat meer waardering voor op kunnen brengen dan aanvankelijk het geval was, maar dat neemt niet weg dat hij op beslissende punten zich van deze exegese gedistantieerd heeft. Wie niet vanuit het Nieuwe Testament het Oude leest, noemde hij blind.
Wie intussen zou menen dat Luthers christologische interpretatie van het Oude Testament hem toch wel op een eng pad moet hebben gedreven, vergist zich. Bij het lezen van zijn Oud-testamentische preken, waartoe ik mijn oordeel hier beperk, staat men versteld over de veelheid en rijkdom van gedachten en gezichtspunten die hij hierin heeft ontwikkeld.
Luther heeft daarmee de kerk schatten nagelaten die nog lang niet alle aan het licht zijn gebracht en waar wij — bij alles wat er is veranderd — nog veel profijt van kunnen hebben. In elk geval, Luther heeft een niet gemakkelijk te overschatten betekenis gehad voor onze kennis van en ook liefde tót het eerste en grootste gedeelte van onze bijbel, het Oude Testament.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen