Assepoester: een luthers sprookje?1

Assepoester in de 16e eeuw
Assepoester was in Luthers tijd een beroepsaanduiding voor iemand – meestal een jonge man – die in de keuken werkte en allerlei laag gewaardeerde huishoudelijke taken verrichtte, zoals het verzorgen van het vuur en het opruimen van de as. Het ronddwarrelen van het stof van de as (=’brodeln’)2 verklaart het Duitse woord Aschenbrödel dat Luther gebruikte. Het werk van een assepoester stond helemaal onderaan de hierarchische ladder van een huishouden.

Assepoester in verteltradities
Het sprookje Assepoester en zijn hoofdpersoon is een archetype met wortels in onder andere het oude Egypte, China en Perzië. In de loop der eeuwen ontstonden veel varianten en sommige spraken elkaar zelfs tegen.
Het opschrijven van sprookjes zoals de gebroeders Grimm dat deden, is dan ook het resultaat van een complex proces van verzamelen en uitkiezen, waarbij sommige varianten niet in het boek terecht kwamen. Dat geldt ook voor het verhaal van Assepoester.
Één van de bekende varianten, die ook in Luthers tijd heel populair was, ging namelijk niet over drie zusters, zoals in het sprookje van Grimm, maar over drie broers. De jongste wordt gering geacht en voor dom aangezien omdat hij een deel van zijn jeugd als assepoester had doorgebracht en allerlei vuile karweitjes in de keuken had moeten doen. Maar uiteindelijk ziet men hem als een feniks uit de as herrijzen, zijn broers achter zich latend.
Deze variant van het assepoester-motief heeft uiteraard al wortels in de Bijbel, bijvoorbeeld in Samuel 16: 1-13, waar David, die als jongste zoon zelfs door zijn vader onaanzienlijk en onbelangrijk wordt gevonden, wel degene blijkt te zijn die door God is uitverkoren als nieuwe koning.

Assepoester in Luthers geschriften3
Het woord assepoester komt ruim zestig keer in Luthers geschriften voor: de eerste keer in de periode 1519-1521 in zijn Scholien zur Genesis (WA 9,378,35), de laatste keer in 1544, in een preek over Lucas 1,46-48 (WA 49,497,17). Ongeveer de helft van de keren heeft assepoester betrekking op personen uit het Oude en het Nieuwe Testament.

Oude Testament
Alle mensen in het Oude Testament die Luther als assepoester beschrijft, komen uit Genesis. Dat is niet verrassend, omdat Genesis veel verhalen over rivaliteit tussen broers bevat. Het begint al met Kain en Abel, wiens rivaliteit ermee eindigt dat Kain zijn jongere broer Abel vermoordt. Luther ziet Abel als assepoester en als zodanig ook als ‘het arme hoopje, de kerk van Christus’4.
De rivaliteit tussen de tweelingbroers Jakob en Ezau begint zelfs al vóór hun geboorte. Luther ziet Jakob als assepoester en Ezau als heer en meester. Jakob neemt zijn lot als assepoester op zich, ‘maar houdt altijd vast aan het woord’5. Uiteindelijk loopt het conflict met Ezau zo hoog op dat Jakob vlucht naar zijn oom Laban, de broer van zijn moeder Rebekka.

Lea en Rachel
Lea en Rachel, de dochters van Laban, zijn een voorbeeld van hoe Luther het assepoester-motief ook op vrouwen betrekt. Luther noemt Lea een assepoester omdat zij klaarblijkelijk en voor iedereen zichtbaar tweede keus is voor Jakob. Zij voelt zich afgewezen en beseft heel goed dat Jakob niet bereid zou zijn geweest zeven jaar lang voor Laban te werken, als hij had geweten dat niet Rachel, maar Lea zijn vrouw zou worden.
Deze situatie doet haar veel pijn en verdriet. Luther neemt dit lijden serieus en thematiseert het. In één van zijn preken laat hij Lea zeggen: ‘Ik word gehaat en moet het kruis dragen en assepoester zijn’6.
In een andere preek zegt hij: ‘Lea is de assepoester, en toch is zij de moeder van Christus’7. In aansluiting aan Mattheüs 1 trekt Luther hier een lijn van Lea, als moeder van Juda, naar Christus.
Luther is ervan overtuigd dat God het lijden van Lea ziet. Als iemand tot assepoester wordt gemaakt, blijft God niet aan de zijlijn staan, maar ondersteunt hij de assepoester. Ondanks het feit dat Lea de assepoester is, voelt zij zich door God gehoord en gezien.
Luther komt in meerdere van zijn preken op dit thema terug en beschrijft Lea’s staat als assepoester in allerlei facetten.
Het interessante is dat in alle verhalen van rivaliteit tussen broers die Luther interpreteert, altijd de jongere broer de assepoester is. Dat komt ook overeen met hoe het assepoester-motief in de verteltradities werkte en hoe het later in het bekende sprookje terechtkwam.
Lea daarentegen is de oudere zuster, maar toch is zij voor Luther de assepoester. Dit laat zien dat Luther de verteltradities niet klakkeloos volgde. Hij nam de kern van het assepoester-motief en paste dit creatief toe in zijn interpretatie van bijbelse figuren.

Coram mundo – coram deo
Wat al deze assepoesters in Genesis met elkaar verbindt: zij zijn om verschillende redenen tweede keus in relatie tot hun broer of zuster. Dat is hoe zij door hun omgeving worden gezien en beoordeeld en zij lijden onder deze nadelige positie.
Luther laat er geen twijfel over bestaan dat het altijd een negatieve beoordeling is als iemand als assepoester wordt behandeld, of het gevoel krijgt een assepoester te zijn. Het is een negatieve beoordeling waarmee mensen elkaar de maat nemen en deze menselijke maatstaf is gebaseerd op uiterlijkheden, status etc.
De maatstaf van God is daarentegen volstrekt anders. Hij kijkt dwars door alle uiterlijkheden heen, rechtstreeks in het hart van de mens. Het hart van een assepoester is wat Luther een ‘rechtes Herz’ noemt, een goed en nederig hart, dat op God is gericht, in het vertrouwen en het geloof dat Hij het op zijn ware waarde schat.
Coram mundo of coram hominibus, in de ogen van de wereld, wordt een mens een assepoester omdat hij of zij gemeten aan uiterlijkheden, status etc. een laag aanzien heeft. Coram deo, in de ogen van God, heeft dezelfde persoon een hoog aanzien, omdat hij of zij een nederig hart heeft.
Dat is de reden waarom God zich in het bijzonder om de assepoester bekommert. Dit is een complete omkering van de gebruikelijke menselijke verhoudingen en beoordelingen. Het lage aanzien van een assepoester coram mundo verandert in het hoge aanzien coram deo.

Nieuwe Testament: Maria
Binnen het Nieuwe Testament gebruikt Luther het woord assepoester alleen voor Maria. Er is echter één probleem: Maria heeft geen zusters. Om in zijn uitleg van Maria toch zoveel mogelijk binnen het kader van het traditionele assepoester-motief te blijven, vertelt Luther in 1521, als hij Maria voor het eerst een assepoester noemt, een verhaal.
Dit verhaal gaat over drie vrouwen, van wie moet blijken wie de juiste bruid is. Luther geeft de rol van de derde vrouw aan Maria. Hij zegt over haar: ‘Maar de derde, de arme assepoester, heeft niets dan gebrek en ongerief, zoekt geen genot, neemt ermee genoegen dat God goed is, ook als zij dat niet meer zou ervaren (wat toch onmogelijk is) […] dat is de rechte bruid’8.
Nadat Maria zodoende als assepoester geïntroduceerd is, kan Luther uitleggen wat haar betekenis voor hem is. Maria is voor Luther een voorbeeld van hoe een mens God kan ervaren, hem kan kennen, liefhebben en prijzen. Hij wil ook laten zien dat wat voor Maria mogelijk was, ook voor de gelovigen van zijn tijd mogelijk is. Maria’s ervaring (experientia), als ervaring van geloof, is niet een intellectuele kennis van God’s wil, maar een kennis die door de heilige Geest in haar hart is geplant.
Een ander belangrijk aspekt in Luthers omgang met Maria is zijn vertaling van humilitas in Lucas 1,48. Volgens Luther kan dit niet meer vertaald worden als ‘deemoed’ in de zin van een verdienstelijke deugd, maar als ‘nietigheid’ of ‘Niedrigkeit’ in de zin van ‘lage staat’.
Al in de Dictata Super Psalterium (1513-1515), zijn eerste college over de Psalmen, had Luther op de verschillende vertaalwijzen van humilitas gewezen. Hij voelde zich in zijn opvatting bevestigd door Erasmus’ annotaties bij het Griekse Nieuwe Testament (1516), waarin deze ook er op wijst dat het Griekse woord in Lucas 1,48, tapeínosis, niet als deugd is op te vatten.
Door Maria als assepoester te beschrijven, kan Luther precies uitleggen wat ‘Niedrigkeit’ of ‘lage staat’ betekent. In eerste instantie wordt Maria’s lage staat door haar lage sociale status gedemonstreerd, waardoor zij coram mundo als assepoester wordt gezien. Iemand met een laag aanzien, die het zeker niet waard is de moeder van God te zijn.
Maar uiteindelijk gaat Maria’s lage staat niet over haar sociale status, maar over haar nederige hart: het hart van een assepoester, dat zonder Maria’s verdienste, zonder dat zij er zich zelfs van bewust is, helemaal op God is gericht en in vertrouwen en geloof alleen aan Zijn woord van belofte vasthoudt.
In Luthers opvatting van assepoester zijn kernelementen van zijn theologie besloten. Dat maakt zijn gebruik van het woord assepoester tot een theologisch programma. Een programma dat Luther op Maria blijft betrekken, ook als hij in latere jaren over haar preekt of schrijft. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in preken uit 15339, 153510, 153711 en 154412.

Tot slot
De gebroeders Grimm en anderen die sprookjes opschreven, waren zich zeer bewust van hun publiek en dat had invloed op het proces van verzamelen en uitkiezen van de varianten van de verhalen waaruit de sprookjes ontstonden.
Ook Luther was zich altijd zeer bewust van zijn publiek en paste zijn stijl gemakkelijk daaraan aan. Dat verklaart waarom het woord assepoester, met de uitzondering van de vindplaatsen in zijn college over Genesis, hoofdzakelijk in preken, tractaten en postilles voorkomt. Dit zijn de genres waarin Luther zijn theologie voor een groter publiek dan voornamelijk collega’s en studenten wilde vertalen en toegankelijk maken.
Om te illustreren wat ‘lage staat’ en een ‘nederig hart’ betekenen, wat het wil zeggen, als iemand met zijn of haar hele hart aan de belofte van God hangt, gebruikte Luther het voor zijn publiek vertrouwde assepoester-motief uit de verhaaltradities. Maar hij bevrijdde het van alle frutsels en bovennatuurlijke elementen en liet zien wat er gebeurt als God het verhaal schrijft en de hoofdrol speelt.
Met het voorbeeld van assepoester kan Luther laten zien dat het een groot en concreet verschil maakt in het leven van een mens of hij coram mundo langs de harde menselijke meetlat van uiterlijkheden en status wordt gelegd. Of dat hij coram deo door een liefhebbende God wordt bejegend, die alleen in het hart van de mens kijkt en hem vertrouwen en geloof wil schenken.

1) Dit artikel is een korte Nederlandse versie van een referaat dat dr. Hiebsch tijdens het 3e RefoRC congres in Berlijn in mei 2013 in het Engels heeft gehouden.

2) Zie: Jacobus Grimm/Wilhelm Grimm, Deutsches Wörterbuch, 32 Bände, Leipzig 1854-1960, Band 1, Sp. 581-582.

3) Zie ook: S. Hiebsch, Figura ecclesiae: Lea und Rachel in Martin Luthers Genesispredigten, Münster-Hamburg-Londen: LIT 2002, 161-163.

4) WA 22,10,2 (Sommerpostille, Epistel [1 Joh 3,13-18], 1539)

5) WA 24,472,26 (preek over Genesis 27, 31.1.1524)

6) WA 24,557,30 (preek over Genesis 31, 13.3.1524)

7) WA 24,408,11 (preek over Genesis 29, 21.2.1524)

8) WA 7,557,29-32; 35-36 (Das Magnificat verdeutscht und ausgelegt, 1521)

9) WA 37,92,12-14 (Visitationis Mariae)

10) WA 41,361-368 (preek over Lucas 1,46-48)

11) WA 45,106,15-16 (preek ter gelegenheid van Maria Visitatie)

12) WA 49,492-498 (Die Visitationis, Lucas 1,46vv) en WA 49,649,35-37 (Preek over Titus 3)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen