Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Bonhoeffers aanzetten tot ethiek

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Bonhoeffers aanzetten tot ethiek

Het boek laat zich vooral lezen als een werkdocument voor zelfstudie en gesprekken

5 minuten leestijd Arcering uitzetten

Dietrich Bonhoeffer begon in 1940 met schrijven aan zijn ethiek. Door zijn vroege dood in 1945 is het manuscript onvoltooid gebleven. Om zich toe te wijden aan het boek heeft hij zich verschillende keren afgezonderd in het klooster van Ettal (Beieren). Ook zijn gedeelten tot stand gekomen tijdens zijn gevangenschap vanwege zijn verzet tegen Hitlers Derde Rijk.

Ondanks het onvoltooide karakter zijn toch zijn gedachten over de christelijke ethiek gepubliceerd en nu in het Nederlands verschenen onder de titel Aanzetten voor een ethiek. Waarom niet als Ethiek, als Nederlandse equivalent van de Duitse en anderstalige uitgaven?
Het is niet alleen omdat de vertalers het onvoltooide wilden benadrukken. Zo zijn er ook enkele teksten toegevoegd die niet in de Duitse versie van Bonhoeffers Ethik waren opgenomen (zowel de uitgaven uit de jaren vijftig en zestig door Eberhard Bethge als de uitgave die als onderdeel is verschenen van Dietrich Bonhoeffer Werke). Bovendien heeft Bonhoeffer nooit een ‘instantontwerp’ voor ogen gehad. Zo gaf hij zijn manuscript de ondertitel ‘pogingen tot een christelijke ethiek’.
De achtergronden bij Bonhoeffers ethische teksten zijn uitstekend beschreven in de inleidingen die de vertalers per hoofdstuk hebben opgenomen. Ook tijdens de boekpresentatie op 21 mei 2012 in het Thomastheater te Amsterdam werd veelvuldig benadrukt dat we zijn ethische teksten dienen te verstaan vanuit de historische ontstaanscontext.
Tijdens deze avond bekroop mij echter het gevoel dat het anno nu wellicht juist uitdaging en opdracht is om Bonhoeffers ethische documenten meer los te lezen van de historische context. Het werk interpreteren vanuit de historische context brengt het gevaar van devaluatie van de teksten als bijbels-georiënteerd met zich mee. Rekening houden met een ‘hermeneutische context’ lijkt me heilzamer.

Kernbegrippen
Vervolgens is het aan de lezer om vanuit Bonhoeffers kernbegrippen van liefde en verantwoordelijkheid te zoeken naar toepassing in zijn/haar leven. Wordt zo misschien niet meer recht gedaan aan de bedoeling van de auteur? Had hij anders wellicht een geschiedenisboekje geschreven?
Oorspronkelijk gaf de Duitse theoloog het manuscript de werktitel ‘wegbereiding en intocht’ mee. Dit duidt op zijn eschatologische oriëntatie. Deze blijkt uit de ethische grondlijnen die hij trekt wanneer hij onderscheid maakt tussen ‘het laatste’ en ‘het voorlaatste’. ‘Het laatste’ gaat over Gods Koninkrijk; ‘het voorlaatste’ is alles wat aan ‘het laatste’ vooraf gaat.
We zouden ‘het voorlaatste’ ‘schepping’ kunnen noemen, maar Bonhoeffer vermijdt deze terminologie bewust. ‘Het voorlaatste’ moet omwille van ‘het laatste’ in stand gehouden worden, het is de wegbereiding voor het Woord (123).
Een andere grondlijn wordt gevormd door ‘de vier mandaten’. Gods geopenbaarde gebod treedt ons concreet tegemoet in vier verschillende gestalten, mandaten: kerk, huwelijk, arbeid en overheid. Het gaat Bonhoeffer om de goddelijke opdracht, geopenbaard in Christus. Deze opdracht is volmacht en legitimering tot het proclameren van een bepaald goddelijk gebod.
Terreinen op aarde worden zo door God opgeëist, in beslag genomen en vormgegeven.
De drager van het mandaat handelt plaatsbekledend, in naam van de opdrachtgever (282). ‘God heeft de mensen onder al deze mandaten gesteld, niet alleen elke afzonderlijke mens onder steeds een van deze mandaten, maar mensen onder alle vier. Je kunt je dus niet terugtrekken uit een wereldlijke in een geestelijke ruimte; er is alleen maar oefening in het christelijke leven onder deze vier mandaten Gods’ (52).

Cultuurmijding
Het geheel van de werkelijkheid is niet op te delen in een sacraal en profaan terrein (43). Cultuurmijding is dan ook een idee dat niet in Bonhoeffers woordenboek voorkomt.
Wat verstaat Dietrich Bonhoeffer eigenlijk onder ethiek? Het is het toetsen van Gods wil (230 e.v.). Ethiek en ethici bemoeien zich niet doorlopend tegen het leven aan, maar ze maken opmerkzaam op de storing en de onderbreking die al het leven vanwege zijn grens ervaart door het moeten (267).
Ethiek is niet zo universeel als in gemakkelijke antwoorden nogal eens wordt aangenomen. Ethisch spreken is op een beslissende manier gebonden aan personen, tijden en plaatsen (268, vgl. 188).
Het is onmogelijk een samenvatting te geven van het rijke, ethisch gedachtegoed van Bonhoeffer. Actueel zijn onder meer zijn analyses van en gedachten over Europa (het Avondland), vrijheid, gehoorzaamheid, overheidsgezag, recht op leven en dood en de vergoddelijking van het succes.
Ik sluit af met een viertal opmerkingen. Allereerst maak ik een diepe buiging van respect voor de vertalers.
Het is niet eenvoudig om Bonhoeffers werk te vertalen.
Voor Duitsers is Bonhoeffer al niet gemakkelijk te begrijpen. Het boek laat zich vooral lezen als een werkdocument voor zelfstudie en gesprekken. Het is immers, zo valt in de inleiding te lezen, de bedoeling dat de lezer het boek tot een werkboek maakt (16).
Het is mede daarom een gemis dat er geen register is opgenomen. Dit had de uitgever beslist niet achterwege mogen laten. Verder zou christelijk Nederland een goede dienst bewezen worden wanneer een begeleidend werkboek wordt ontwikkeld.

Geen gemakkelijke kost
Als laatste wil ik er op wijzen dat Aanzetten voor een ethiek geen gemakkelijke kost is. Wie gewend is om boekjes te lezen met kant-en-klare antwoorden op even kant-en-klare ethische vragen (waarmee vandaag de dag heel wat schappen van de christelijke boekwinkels gevuld zijn), zal het boek als een zware kluif ervaren.
Het boek is er één dat je aan het werk zet om de ethische grondlijnen die Bonhoeffer aanzet te begrijpen en door te trekken. Wie dat doet, ontvangt diepe inzichten en vergezichten, een ethisch denkraam om van daaruit tot ethisch verantwoord handelen te komen.

A. Alderliesten te Culemborg


Aanzetten voor een ethiek, door Dietrich Bonhoeffer. Samengesteld, vertaald en ingeleid door Gerard den Hertog en Wilken Veen. Uitgave van uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer, 2012. Paperback. ISBN 978 90 239 2621 4. 334 Blz.; € 32,50

Dit artikel werd u aangeboden door: Protestants Nederland

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van zaterdag 1 maart 2014

Protestants Nederland | 28 Pagina's

Bonhoeffers aanzetten tot ethiek

Bekijk de hele uitgave van zaterdag 1 maart 2014

Protestants Nederland | 28 Pagina's