Vloeibare grenzen

Elk tijdperk kent zijn eigen vijand. In de periode van de Koude-oorlog was er sprake van een duidelijke ideologische strijd tussen Amerika en de voormalige Sovjet Unie. De wereldpolitiek werd beheerst door twee even sterke machtsblokken. Beide machten wisten de bevolking in hun greep te houden door het versterken van deze binaire tegenstellingen in het creëren van vijandbeelden. Het gevaar kwam van buiten en was duidelijk lokaliseerbaar.

Het nieuwe gevaar

In ons huidige tijdperk zijn deze ideologische tegenstellingen weg gevallen en zijn er geen duidelijke afgebakende grenzen meer. Ook is er geen sprake van een duidelijke botsing tussen beschavingen. Onze vijanden zijn niet meer duidelijk aan te wijzen. Onze vijanden komen niet van buiten, maar van binnenuit. Baudrillards laat in zijn boek genealogie van het kwaad, zien hoe de vijand ons systeem zelf binnengedrongen is. Er is sprake van een ‘viraal tijdperk’. Een tijd waarin de vijand zich als een virus overal manifesteert.1 De recente terroristische aanslag in Parijs is hier een schrijnend voorbeeld van. Terroristische cellen en netwerken zijn in plaats gekomen van ideologische machtsblokken.

De wijze waarop het kwaad zich in onze huidige tijd manifesteert, is een weerspiegeling van onze tijdgeest. Het ontbreken van een gemeenschappelijke identiteit heeft namelijk als gevolg dat ons leven en onze eigen cultuur fragmentariseert. Nu de westerse cultuur steeds meer afscheid neemt van haar christelijke wortels, neemt ook de sociale cohesie af. Het geloof in een allesomvattend systeem of ideologie is ten einde gekomen. Er is zelfs geen gemeenschappelijke vijand meer overgelaten. De ideologische ander ontbreekt in ons tijdperk. Het is de moderne mens die verbrokkeld is en daarmee onze vijand ook. Onze vijand is tegenwoordig iemand die bij ons in de buurt woont. In een grenzeloze wereld blijft onze directe medemens over als vijand.

Westerse staten hebben sterk de neiging om nog te denken in ideologische tegenstellingen en vijandbeelden. Er wordt vrijwel geen poging gedaan om het gevaar en de angst te onderkennen alvorens haar te bestrijden. Zygmunt Bauman benadrukt dat moderne staten niet bestand zijn tegen deze nieuwe vijand. Hij beschrijft dan hoe de westerse staten steeds verder gaan in het legitimeren van hun eigen macht door creëren van een gemeenschappelijke vijand.2 Hiermee proberen ze hun tegenstanders te dehumaniseren, door ze buiten de ‘menselijke’ context te plaatsen. Dat terwijl het kwaad voort komt uit een open samenleving.

Open samenleving

Het bieden van regels en grenzen geeft rust en veiligheid. De moderne ontwikkelingen van individualisering en globalisering heeft de beschermende banden in de samenleving verbroken. In de afgelopen decennia zijn het vooral de sociale verbanden van school, kerk en gezin geweest die het moesten ontgelden. De vraag is of deze ‘bevrijding’ heeft bijgedragen aan meer welvaart en zekerheid. De hang naar materialisme en persoonlijke vrijheid heeft als gevolg dat de mens zich steeds minder kan binden. Dirk de Wachter stelt in zijn boek Borderline Times, dat individuele vrijheid een hoge prijs heeft. De hang naar zelfrealisatie en zelfontplooiing houdt de mens gesloten in de cirkel van zijn eigen narcistische ik. Het moet zichzelf voortdurend waar maken. Permanente verlatingsangst is hier de zwarte keerzijde van. Geborgenheid en veiligheid zijn onbereikbaar geworden voor een mens die opgesloten zit in zichzelf.3 Iemand zonder fundament is niet in staat om duurzame relaties op te bouwen. Willem Aalders schrijft hier kernachtig over: ‘De moderne mens heeft het gezag van traditie, religie en moraal van zich afgeschud om zich vrij te noemen, doch hoe onzalig, verachtelijk, eenzaam en bedreigd is het leven buiten die bedijking.’4 De grenzen zijn opgetrokken met als gevolg dat er geen grenzen meer zijn waar achter we ons kunnen verschuilen.

De westerse vrijheid lijkt zich ook steeds meer tegen de open samenleving als geheel te keren. Het zo verheven vrijheidsideaal keert zich tegen de vrijheid zelf. Het neoliberale denken heeft de samenleving overgeleverd aan de vrije markt. Naast het gezin, het huwelijk en de school lijkt nu onze eigen vrijheid aan de beurt te zijn. Globalisering heeft er voor gezorgd dat landen nog nooit zo met elkaar verbonden zijn geweest. De globalisering heeft deze grenzen open gebroken. Het ongebreideld exploiteren van de natuurlijke hulpbronnen in Afrika zal niet meer zonder gevolgen blijven voor het eigen land. Er is een wereldsysteem gecreëerd waarin de ongelijkheid en de wetteloosheid hand over hand lijken toe te nemen.

Leven in onzekerheid

De socioloog Zygmunt Bauman beschrijft in zijn boek Vloeibare tijden dit proces op aangrijpende wijze. De open samenleving heeft als gevolg dat de overheid steeds meer moeite heeft om haar eigen bevolking te beschermen. Bovendien verdwijnt de macht van de nationale overheid in de globaliserende wereld. Illustratief zijn de huidige migratiestromen die vanuit het Midden-Oosten Europa binnentrekken. Europese regeringen laten een grote verlegenheid zien in het oplossen van het vluchtelingenvraagstuk. Zygmunt Bauman benadrukt dat de staat nieuwe manieren zoekt om zijn gezag te legitimeren.5 Het aanwakkeren van angst onder de bevolking kan hierbij een middel zijn om de legitimiteit van de staat te benadrukken. Het opschroeven van veiligheidsmaatregelen is dan ook vooral symboolpolitiek. Ten diepste is het doel hiervan om onze angsten onder controle te krijgen. Grenzeloze vrijheid lijkt ook hierin op het tegendeel uit te draaien, namelijk op een controlemaatschappij.

Overgeleverd aan angst

Terroristische aanslagen op Europese bodem en de toenemende aantallen vluchtelingen moeten geplaatst worden in het licht van de tijdgeest. Het vrijheidsideaal heeft in plaats van veiligheid en zekerheid vooral angst gegeven. Grenzen die openstaan en vloeibaar zijn geworden. De westerse wereld krijgt een deel van de rekening gepresenteerd, van een systeem die het zelf heeft gecreëerd. De komst van de vele vluchtelingen stelt dan ook de westerse mens voor enkele existentiële vragen. Wie ben ik en waar ga ik naar toe? Het stelt vragen aan onze democratische rechtsstaat. Is de natiestaat nog in staat om haar burgers te beschermen tegen een ‘onzichtbare vijand’? Het eroderen van sociale verbanden heeft juist gezorgd voor meer eenzaamheid en angst. Het gevoel van onveiligheid en angst lijkt ook in het huidige immigratiedebat de voornaamste rol te spelen. Denk alleen maar aan de schreeuwers uit Steenbergen, die het debat over de komst van een asielzoekerscentrum volledig domineerden. Westerse overheden profileren zich steeds meer als hoeder en beschermer van persoonlijke veiligheid. Een paradoxale ontwikkeling, aangezien globalisering en individuele vrijheid juist moeilijk samengaan met een persoonlijk gevoel van veiligheid. De psycholoog Damiaan Denys benadrukt dan ook dat de controlemaatschappij in Nederland een angstcultuur in de hand werkt. Een mens of samenleving die alles wil controleren leeft in chronische angst. Controle laat immers weinig ruimte voor het onbekende en het onvoorspelbare. Vandaar die angst voor de vreemdeling, voor alle ideeën die afwijkend zijn van de hoofdstroom. Damiaan betoogt dat de media een belangrijke rol spelen in het creëren van een angstcultuur. Nieuws is vaker negatiever gekleurd en omgeven met het woord angst. We zijn ten diepste angstig voor elkaar geworden. Paradoxaal genoeg zijn wij daarmee zelf de ultieme dreiging voor onszelf geworden.6 De Deense filosoof Kierkegaard benadrukt dat angst een existentiële eigenschap is van de mens.

Angst en bezorgdheid voor de toekomst, dat is wat de mens parten speelt. Het is datgene wat je voelt als je in een ravijn kijkt. Mensen kijken niet graag in de afgrond om daarmee hun persoonlijke situatie onder ogen te zien. Iedereen probeert een manier te vinden om de eigen angsten onder controle te krijgen. De meeste mensen zoeken afleiding in de tijdelijke bezigheden. Kierkegaard noemt dit een leven in onvrijheid. Juist het jezelf open stellen voor deze angst biedt nieuwe kansen en mogelijkheden.7 ‘De angst is de mogelijkheid van de vrijheid, slechts deze angst, in verbinding met geloof, absoluut vormend, door dat hij alle eindigheden verteert (..)’8 Het is belangrijk ook in het publieke debat om de angsten die we hebben te omarmen. Angst is nodig om te beseffen wat het ware fundament van het leven is. Het is de sprong van het geloof, van vertwijfeling naar eeuwige zekerheid. Zonder deze sprong van geloof is het alleen maar de angst die overblijft in een wereld zonder vastigheid.

Noten

1 B.C. Han, De vermoeide samenleving (Amsterdam 2014), p. 15.

2 Z. Bauman, Vloeibare tijden. Leven in eeuw van onzekerheid (Zoetermeer 2011), p. 33.

3 D. de Wachter, Borderline times. Het einde van de normaliteit. (Leuven 2013), p. 48.

4 W. Aalders, Burger van twee werelden (Den Haag z.j.), p. 199.

5 Z. Bauman, Vloeibare tijden. Leven in eeuw van onzekerheid (Zoetermeer 2011), p. 30-33.

6 Psychiater-filosoof Damiaan Denys over angst (https://www.vn.nl/psychiater-filosoof-damiaan-denys/ )

7 S. Kierkegaard, Angst. (Amsterdam), p. 202-204.

8 Ibidem, p. 202

Door Gert-Jan van Panhuis MA, redacteur Novini

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen