Kuyper en het calvinisme

Enkele opmerkingen i., v.m. de heruitgave van de zes Stone-lezingen over „Het calvinisme" door Dr. Abraham Kuyper. Boeketreeks nr. 8, N.V. Kok, Kampen, 168 blz., prijs ƒ 2, —.

Een bijna vergeten man.

Kuyper is tegenwoordig niet meer „in". Kuyperianen zijn er bijna niet meer. Vóór de oorlog zaten zij nog vaak in de leiding van de Gereformeerde Kerken. En ook de Vrijmaking, in de oorlog, ging nog over de theologie van Kuyper. Maar nu is er in die kringen een geslacht opgestaan dat Kuyper niet meer kent., Zodoende voelt men in ónze kringen niet meer zoals vroeger de noodzaak om tegen Kuyper's ideeën te waarschuwen. Zelfs bestrijding van Kuyper is dus niet actueel meer. Misschien is dan nu de situatie het meest gunstig om nog eens na te gaan wat Kuyper's werkelijke verdiensten waren en welke bezwaren tegen zijn werk en zijn leer zijn in te brengen.

In deze Stone-lezingen van 1898 leer je Kuyper goed kennen. Hij stond toen jui^.t op het hoogtepunt van zijn leven. Nadien daalt zijn ster duidelijk. Juist rond 1.900 heeft hij zijn levenswerk tot stand gebracht: Hij heeft het gepresteerd om uit het doodverklaarde Calvinisme in Nederland een politieke partij, een universiteit en een kerk te formeren. En in deze lezingen spreekt hij over de drijfkracht van zijn leven: het calvinisme. Al zou Kuyper zelf alleen de historicus nog maar boeien, dit onderwerp, het calvinisme, behoort ons allen nu nog te interesseren. Neem alleen al de inhoudsopgave: Het calvinisme en de historie, — en de religie, — en de staatkunde, — en de wetenschap, — en de kunst, — en de toekomst! Hier stelt Kuyper thema's aan de orde die wij niet zonder schade kunnen negéren. Wél zullen wij op bepaalde punten beslist andere antwoorden geven dan hij deed.

Waarom nu juist het calvinisme?

Wie zich eigenlijk schaamt, dat hij tot een uitgerangeerde groep in deze wereld behoort, krijgt weer moed als hij het eerste hoofdstuk leest. Hierin toont Kuyper aan dat het calvinisme in de wereldgeschiedenis geen onbeduidende sekte is, maar meetelt onder de grote wereldbeschouwingen.; Want het voldoet aan de eisen daarvan: een eigen grondhouding tegenover God, de mens en de natuur. Eerst overheerste de heidense, toen de Mohammedaanse, dan de Roomse en daarna de calvinistische levensbeschouwing. Nu dreigt het modernisme de leiding over te nemen, als wij onze roeping niet verstaan. Het is wel typisch negentiende-eeuws om alles in het schema te passen van een grootse ontwikkeling van laag naar hoog. Maar toch blijft deze situatieschets van het calvinisme een boeiende visie in een meeslepend betoog.

Dit portret van Calvijn dateert uit 1559. In de omlijsting van de houtsnede - gemaakt door een tijdgenoot - staat in het Frans: Johannes Calvijn, getrouw dienaar van het Woord van God op vijftig jarige leeftijd. Onder het portret lezen we de bekende woorden uit Spreuken 1: De vreze des Heeren is het begin(sel) der wetenschap.

Vervolgens wordt het calvinisme vergeleken met andere religies. Die willen de zwakke mens houvast geven. Maar Calvijn stelde dat de mens er is om God! Het calvinisme wijst ook bemiddeling door priesters af maar stelt de mens in vrijheid regelrecht voor Gods Aangezicht. Het be-

perkt de godsdienst ook niet tot een gewijde sfeer, maar eist voor God het totale leven op. En tenslotte peilt het de totale verlorenheid van de mens zo diep, dat het de verlossing, de wedergeboorte, de H. Schrift als absoluut noodzakelijk ziet. Ik vind dit een prachtig stuk. En het bewijst dat Kuyper diepe dingen kan zeggen over „het verdwijnend flauwe zondebesef in onze dagen" en over de noodzaak van wedergeboorte en over het getuigenis van de H., Geest in de harten der gelovigen.

Een afw ij kende visie op de kerk.

In dit verband spreekt Kuyper ook over de kerk. Maar hier past kritisch lezen! Hij prijst Calvijn die beter dan Luther het wezen van de kerk doorzag. Maar of Kuyper hier de reformatorische visie juist weergeeft? Hij onderscheidt wel tussen wezen en verschijningsvorm, dus tussen onzichtbare en zichtbare kerk. Dat deed Calvijn ook. Maar nu noemt Kuyper de kerk van. alle tijden die grotendeels al in de hemel triumfeert de onzichtbare kerk; en de zichtbare kerk is bij hem dan de vergadering der gelovigen die nog op aarde verkeert. Maar de calvinistische reformatie zag juist aan de kerk op aarde een onzichtbare zijde (de geestelijke band aan Christus) en een zichtbare zijde (vergaderd rond Woord en Sacrament). Hier mis ik bij Kuyper Paulus' waarschuwing dat niet alles Israël is wat Israël heet; dat er in de kerk kaf onder het koren is, helaas. Vervolgens komt Kuyper's visie over de „pluriformiteit" (veelvormigheid) van de kerk duidelijk naar voren. Hij erkent zelf al dat dit door de calvinistische reformatie „niet aanstonds" geproclameerd is. Kuyper ziet nu in de vele vormen (Lutherse en calvinistische kerken, baptisten en methodisten enz.) een bewijs van leven. Deze veelvormigheid (tegenover de Roomse eenheid) heeft z., i. de bloei van het godsdienstige leven sterk bevorderd. Wel ziet hij ook de mogelijkheid van schuldige afdwaling en voor het calvinisme de roeping om haar beginselen uit te dragen. Maar Kuyper peilt de ernst van de verdeeldheid op geen stukken na. Hier past m.i. ernstige kritiek. Ook omdat onder ons soms in de praktijk een dergelijke pluriformiteitsgedachte leeft. Want d.e Kerk is het lichaam van Christus, de tempel van de H. Geest. De vormgeving mag op bepaalde punten verschillen door de historie of door de landsaard, maar verdeeldheid is een gruwel voor God. Is Christus gedeeld? ! zou Paulus vragen. Zijn verschillen over ambt of sacrament of tucht of prediking dan onbelangrijk? Werkt hier niet juist de zonde door en de verduistering van ons verstand? Past hier niet de houding van Paulus, die b.v.i de gemeente van Corinthe „de gemeente Gods" bleef noemen en juist daarom diepernstig waarschuwde tegen verscheuring', verbastering en dwaling?

Kuyper als puritein.

Het hoofdstuk over de kerk sluit — merkwaardig genoeg — met een afwijzen van kaartspel, schouwburg en dans. En Kuyper doet dat met scherpzinnige opgaaf van redenen! Hij wil zeggen: de kerk moet wel de wereld in om het leven te heiligen, maar er is een grens. Hier zien we dat Kuyper puriteinser was dan wij wel eens denken. Intussen is die grens na hem wel verschoven! Bavinck vond het trekken van dit soort grenzen maar wat gevaarlijk, omdat andere zonden zoals weelde (kapitalisme) dan niet meer gezien dreigen te worden.

Pleidooi voor een neutrale overheid.

De derde lezing gaat over het calvinisme en de staatkunde. Terecht zegt hij (en dat blijft aktueel) dat het calvinisme de volkssouvereiniteit en de staatssouvereiniteit verwerpt. Alleen God is souverein.

Dat verhindert hem overigens niet om de democratie geheel te accepteren en zelfs uit het calvinisme te laten opkomen! Hier vinden wij ook de andere typisch Kuyperiaanse visies: over de souvereiniteit in eigen kring en de leer van de „gemene gratie" (algemene genade). Hierover had hij al dikke boeken geschreven en later is hierop scherpe kritiek geleverd. Daarop kan ik hier onmogelijk ingaan, . Wel noem ik zijn pleidooi voor godsdienstvrijheid en voor een neutrale overheid.

Hierin kritiseert hij het oorspronkelijk calvinisme (art. 36!). Hij verwerpt de theocratie als oudtestamentisch. W T ie hierover grondige, Bijbelse kritiek wil lezen, neme de voortreffelijke werken van dr. Hoedemaker ter hand (art. 36 tegenover Kuyper gehandhaafd). Maar ook dan moet voor onze tijd nog doordacht worden of er in een ontkerstende staat nog een basis is voor christelijk politiek handelen!

Wetenschap en kunst.

Wat Kuyper over wetenschap en kunst zegt blijft lezenswaardig. Het calvinisme stond positief tegenover de wetenschap. Volgens Kuyper omdat het. geloofde in

Gods Raadsbesluit dat alle dingen een vaste plaats gaf: dat stimuleerde z.i. het zoeken naar natuurwetten.. Dat lijkt mij onbewezen en onwaarschijnlijk. Veel mooier is wat hij zegt over de wereld ais Schepping Gods. Wat kan men een moed putten uit deze geloofsbelijdenis! En niet alleen de wetenschapsmens, maar wij allen! De wereld waarin wij bezig zijn is (uitgenomen de zonde) werk van Zijn handen!

Ook de kunst wordt besproken. Terecht wijst hij alle Goddeloze en zedeloze kunst ai, maar waardeert hij de kunst zelf als gave Gods. Hij verklaart waarom het calvinisme geen eigen, richting in de kunst bracht, maar ziet v/el inclirekte invloed op de ontwikkeling van de kunst na de Middeleeuwen. Uiteraard verzuimt hij niet de hier en. daar toch. aanwezige kunstrijkdom op calvinistisch erf met nadruk te tekenen.

Vergeten vraagstuk

Merkwaardig genoeg ontbreekt een hoofdstuk over het calvinisme en het sociale vraagstuk. En dat terwijl Kuyper daar enkele jaren tevoren prachtige dingen over gezegd had. Zijn werk „De Christus en de maatschappelijke noden" vond ik destijds aangrijpend. Hij toonde zich daarin sociaal zeer bewogen.

Visie op de toekomst

Het boekje eindigt met het calvinisme en de toekomst. Hierin vindt hij praktisch christendom zonder een belijdenis hol en noemt hij mystiek christendom wel onmisbaar, maar niet bestand tegen de komende vloed. Daarom bepleit hij de noodzaak van een alomvattende calvinistische levensbeschouwing. Liever had ik gezien dat hij ook het betrekkelijke daarvan had aangetoond en had gesteld, dat alleen het gelóóf d.e wereld overwint. Om daarna dan de daad, de mystiek en de verstandelijke doordenking een plaats te geven. Achteraf weten wij hoe uit Kuypers idee inderdaad een hele calvinistische wijsbegeerte is gegroeid (de Wijsbegeerte der Wetsidee van Dooijeweerd e.a.) Ik vind deze greep imponerend, maar zou er niemand aan willen binden. Maar veel recht van kritiek hebben wij niet, want zijn wij al aan de taak begonnen om levensbeschouwelijke grondlijnen te trekken vanuit ons belijden?

Kuyper hoopte voor de toekomst ook op een bestudering van het historisch Calvinisme in zijn bloeitijd. Die wens is vervuld door o.a. prof. Van Schelven. Overigens kwam deze tot de conclusie dat Kuyper het begrip „Calvinisme" wat al te breed nam.

Kuyper eindigt met het prachtige beeld van de Aeolusharp, die men in het ven-

ster legt om door de wind bespeeld te worden. Zo is ook het Calvinisme afhankelijk van de Geest des Heeren. Maar wij moeten die harp klaar leggen. Wij moeten èn om de wind des Geestes bidden èn „toezien dat onze harp, zuiver in haar snaren gespannen, tegen dat de Geest weer ritselen gaat, in het venster van Gods heilig Sion gereed, ligt."

Na zeventig jaar

Mogen wij nu — na 70 jaar — zeggen dat die Geest in de harp is komen waaien? Wie zal het goede willen ontkennen? Maar wie weet niet tevens van de wanklanken, ook in Kuyper's kring? Was de harp toch niet zuiver gespannen? Maar cloen wij het beter? Of spelen wij op eigen manier op de éne snaar van de zaligheid der ziel? (hoe onmisbaar ook! en hoe schoon als de Geest het doet!) Maar de heiliging clan? In het politieke leven doen wij dan nog onze pogingen. Maar in de wetenschap, in de kunst, in de maatschappij? Veel bij Kuyper, moet kritiek krijgen, veel van Kuyper is ook verouderd. Vermoeid leg ik het werk weg. En ik ging nog meer verlangen naar geestelijke leiders voor onze eigen tijd, in onze kring en in het geheel der kerk, die het Evangelie zuiver vertolken, maar die ook onze tijd profetisch kunnen doorlichten, die een woord hebben en een weg wijzen op alle „terreinen des levens." Want daarvan zei Kuyper al terecht dat er geen terrein des levens is waarvan Christus niet zegt: het is Mijn.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen