"Als je erover door gaat denken, kom je er niet meer uit"

In forse advertenties confronteerde de Reformatorisch Maatschappelijke Unie haar achterban met een prangende vraag. "Wordt 't zondag kerken... of wordt 't zondag werken?" De slogan sloeg verrassend goed aan. Nooit boekte de RMU met een actie zo veel nieuwe leden. Het is twijfelachtig of dat als een heuglijk feit moet worden beschouwd. Het resultaat is te danken aan het gegeven dat ook reformatorische werknemers in toenemende mate met zondagsarbeid worden geconfronteerd. De ontwikkeling gaat snel. Toen Terdege negen jaar geleden een interviewserie over zondagsarbeid publiceerde, was dat over de dreiging ervan voor bijbelgetrouwe christenen. Slechts een enkehng in de gereformeerde gezindte had er concreet mee te maken. Dat is in de tussenliggende jaren veranderd. De dreiging is voor velen werkelijkheid geworden.

Chauffeur
Aan een woonerf in een Gelderse provincieplaats woont Hans Luiten. Gehuwd, vader van twee kinderen, eigenaar van een huis met hypotheek, lid van de Christelijke gereformeerde kerk ter plaatse, in het dagelijks leven chauffeur bij een touringcarbedrij f Door een bedrijfsongeval bij z'n vorige werkgever raakte hij grotendeels arbeidsongeschikt. Na een fusie werd hij definitief gewipt. Twee jaar liep hij thuis. Sollicitaties leverden niets op. Financieel begon het te klemmen. Het was dan ook een uitkomst toen hij in '88 als chauffeur aan de slag kon bij het touringcarbedrijf Het enige negatieve punt was dat hij wellicht een enkele keer op zondag zou moeten werken. Dat nam hij op de koop toe. Nu heeft hij er spijt van dat hij zich destijds niet wat harder heeft opgesteld. Een enkele keer werd zo nu en dan. Zo nu en dan werd geregeld. Geregeld werd vrij frequent. Nu is het zo ver dat hij in het seizoen twee of zelfs drie van de vier zondagen moet rijden. Wanneer hij zijn baas erop aanspreekt, is de reactie kort en duidelijk. „Als het je niet aanstaat kun je vertrekken. Voor jou tien anderen." „Dan kun je natuurlijk opstappen, maar er moet wel brood op de plank komen. Ik heb een gezin. En een eigen huis."

Advies
Een enkele keer rijdt hij zondags gehandicapten naar de kerk. Daar heeft hij geen bezwaar tegen. Met een bedevaart naar Kevelaer kan hij ook nog leven. „Niet dat ik erop zit te wachten, maar het heeft in ieder geval een religieuze achtergrond." Veel vaker vervoert hij een voetbalvereniging die elders moet spelen, een sportclub die haar jaarlijkse uitje heeft, een groep studenten die uit stappen gaat. „Waarom moet dat per se op zondag? In piektijden heb ik totaal geen besef meer van dagen. Ze zijn allemaal gelijk." Z'n echtgenote Anja heeft het er nog moeilijker mee. „Ik zit vaak alleen in de kerk. Dat vind ik nog het ergste." Een oplossing ziet ze niet. Al een paar jaar is haar man intensief op zoek naar iets anders. De hele familie houdt de personeelsadvertenties in de kranten bij. Tot nu toe zonder resultaat. „Het werk ligt niet voor het oprapen." Radicaal ontslag nemen heeft niemand hem aanbevolen. „Dan zou ik zeggen: Prima, als jij elke maand m'n salaris geeft." Ook hun predikant, bij wie Anja om raad aanklopte, wist niet beter te adviseren dan naar ander werk uit te zien. Vrede heeft ze niet met de situatie. „Maar ik zou niet weten hoe het moet als Hans zonder werk komt. Je zit met de hypotheek, de jongens leren, dat kost ook een hoop... Ik weet wel, je mag niet altijd naar het geld kijken. Maar het is wel heel belangrijk."

Flexibiliseren
Dezelfde opvatting brengt bedrijven ertoe arbeid te flexibiliseren en eventueel ook de zondag in het rooster in te passen. Momenteel is dat vaak nog onaantrekkelijk, vanwege de hoge toeslag die in het weekend moet worden betaald aan werknemers. Op het moment dat daarin verandering komt, is het hek volledig van de dam. De werknemers van Steenland's Chocoladefabriek in Gouda worden alleen in het piekseizoen met zondagsarbeid geconfronteerd. Het chocoladeverwerkende bedrijf produceert het hele jaar door munten, sigaretten en ander eetbaar goed voor het komende Sinterklaasfeest. Vanaf september is het een hectische toestand binnen de onderneming. De levertijd mag absoluut niet overschreden worden. Op 6 december komt geen mens meer om chocoladesigaretten.
De situatie wordt treffend getypeerd door een cartoon op het planbord in de kamer van produktiemanager Leo van Bochove. Een nerveuze werknemer laat de directeur weten dat er twee heren zijn, met klachten over de levertijd. Op de achtergrond staan de goedheiligman en zijn allochtone medewerker met grimmige blik gereed. Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe.

Produktiemanager
Sinds twee jaar is Van Bochove verantwoordelijk voor produktie en logistiek. Begin '89 werd hij aangenomen als directieassistent van Steenland's Brood- en Banketbakkerijen, om die organisatie te professionaliseren. Na twee jaar stapte hij over naar de chocoladefabriek, waar hem een zelfde taak wachtte. De succesvolle afronding van het karwei werd beloond met een promotie tot produktiemanager. Tot dat moment had de bedrijfseconoom uit Capelle a/d IJssel, lid van een hervormde gemeente met een Gereformeerde-bondssignatuur, persoonlijk niet te maken met zondagsarbeid. In zijn nieuwe baan zou dat anders worden. Indien nodig wordt in het piekseizoen ook in het weekend geproduceerd. „Toen ik deze baan kreeg was dat incidenteel. Twee, hooguit drie zondagen. Het laatste jaar zijn de ontwikkelingen zo gunstig dat sommige lijnen van maandag tot vrijdag 24 uur per dag draaien. In de campagne, van augustus tot en met november, moet daarnaast elk weekend een extra ploeg worden ingezet."

Gedwongen
Van Bochove geeft de voorkeur aan de zaterdag, zowel om principiële als praktische redenen. Het is op verzoek van de werknemers dat hij soms een zondag inroostert. Die voelen er niet voor om gedurende maanden zaterdag aan zaterdag te werken. „In zo'n situatie heb je geen keus. Ook financieel heb ik geen stok achter de deur, want de toeslag voor de zondag is niet hoger dan die voor de zaterdag." Hoewel hij onder druk bereid is zondagsarbeid te plannen, wil de produktiemanager er zelf niet actief aan deelnemen. „Tot op zekere hoogte is dat inconsequent ja. Het komt een beetje huichelachtig over. Maar je wordt gedwongen door de maatschappij waarin je leeft. De ontwikkelingen gaan enorm snel. Tijdens mijn studie heb ik nooit over het probleem van zondagsarbeid nagedacht. Het speelde gewoon niet. Dat ligt nu anders. Bijna elke academicus krijgt er vandaag direct of zijdelings mee te maken, doet er niet toe of je arts, chemicus, econoom of techneut wordt."

Moeten accepteren
Het personeel weet hoe "meneer Leo" erover denkt. Hij organiseert het zondagswerk, maar komt niet kijken hoe het gaat. Daarmee is voor hem de kous overigens niet af „Er zijn wèl mensen aan het werk en dat laat je niet los. Ook in de kerk niet. Ik ben eindverantwoordelijk voor die produktie. De preek moet wel heel erg boeiend zijn, willen m'n gedachten niet een paar keer afdwalen naar de fabriek. Daar ligt zeker een spanningsveld. En als je het zelf niet meer ervaart, is er nog het thuisfront. Ik heb een vrouw, gelukkig. Die zegt: Hé Leo, die mensen werken voor jou op zondag, hoe verantwoord je dat?"
Zelf heeft hij het als een gegeven geaccepteerd. „Moeten accepteren, beter gezegd. Weiger ik om dat zondagswerk te organiseren, dan moet ik iets anders gaan zoeken. Maar dan wordt de spoeling erg dun. Bij een beetje bedrijf word je met zondagsarbeid geconfronteerd. In de wetenschappelijke sector beginnen congressen op zondag, de procesindustrie draait zeven dagen per week, over de hele linie worden op zondag computerstoringen verholpen en ga zo maar door. Zelfs een bedrijf als het RD werkt met berichten die op zondag zijn aangeleverd. De grens wordt voor mij gepasseerd als ik mensen moet dwingen om op zondag te werken. Dat is nooit aan de orde geweest. Het gebeurt altijd op vrijwillige basis."

Verantwoordelijk
Duidelijk is dat aan de incidentele zondagsarbeid bij Steenland's Chocoladefabriek geen maatschappelijke noodzakelijkheid ten grondslag ligt. Niemand lijdt wezenlijk schade als met Sinterklaas de chocoladesigaretten zijn uitverkocht. Wel is er voor het bedrijf een commerciële noodzakelijkheid. En die kan volgens Van Bochove toch ook weer niet helemaal worden losgemaakt van de maatschappij als geheel. „Wij zijn wel verantwoordelijk voor het brood van tachtig mensen. Ik denk dat we de criteria voor noodzakelijke arbeid nog eens goed moeten overwegen. Is al het werk dat op zondag in het ziekenhuis wordt verricht noodzakelijk? Is het surveilleren bij een voetbalveld principieel beter verdedigbaar dan het garanderen van de energievoorziening in het weekend? Mag het continueren van de werkgelegenheid geen enkele rol spelen als je moet beslissen over een order waaraan ook zondagsarbeid is verbonden? Wie het weet mag het zeggen. In ieder geval zullen we in de bezinning de hele maatschappelijke context moeten betrekken."

Zeevaart
Henk Ebbers, sinds anderhalve maand bedrijfsleider bij gieterij Neede, heeft in de loop der jaren een uitgesproken mening over zondagsarbeid ontwikkeld. Als machinist op de grote vaart had hij er al mee te maken. „Daar werd vanuit onze richting wat raar tegenaan gekeken. Zelf heb ik er nooit moeite mee gehad. Paulus voer ook op zondag. Je kunt niet midden op de oceaan het anker uitgooien. Daarvoor is de ketting te kort. Zo simpel ligt dat." Na zijn huwelijk stapte hij over naar de binnenvaart en kocht een eigen schip. In deze periode heeft hij nooit enig werk op zondag verricht. „Daar was ik principieel op tegen." Z'n opgroeiende kinderen brachten hem ertoe een baan aan de wal te zoeken. Zes jaar geleden werd hij als produktiemanager aangenomen bij ijzergieterij Vulcanus in Doetinchem, een onderneming waar ook op zondag werd gewerkt. Het was voor de Doetinchemmer geen verhindering de baan te accepteren. „De hele maatschappij is vergeven van zondagsarbeid en het wordt alleen maar erger. Steeds meer bedrijven gaan er uit concurrentieoverwegingen toe over. Het is gewoon een centenkwestie. Dat is een feit waar ook wij niet omheen kunnen."

Invloed
In de visie dat een christen de economische sectoren waaraan zondagsarbeid verbonden is moet mijden, kan Ebbers zich niet vinden. Daarmee verdwijnt tegelijk elke mogelijkheid om een positieve invloed uit te oefenen. Christenen zijn volgens hem geroepen om op de post waar ze staan dit kwaad zo veel mogelijk terug te dringen. Aan het zondagswerk dat desondanks overblijft, zullen ze solidair hun aandeel moeten leveren. Hij bracht deze opvatting concreet in praktijk. De produktie begon bij Vulcanus zondagavond om tien uur. Onder de nieuwe produktiemanager werd dat kwart over twaalf De twee uur wordt doordeweeks ingehaald. Daarmee is de structurele zondagsarbeid bij de Doetinchemse ijzergieterij uit het rooster verdwenen. Wat overblijft is incidenteel groot onderhoud. „Dat gebeurt zo veel mogelijk in vakantieperioden, maar soms ontkom je er niet aan om ook op zondag de technische dienst in te zetten. Om maandag weer te kunnen produceren. Zelfwas ik niet actief bij de reparaties betrokken, maar dat maakt voor mij niet uit. Ook al zat ik op zo'n zondag met m'n pak in de kerk, ik was wel aan het werk, want het was door mij georganiseerd. Zo heb ik het altijd gezien. Ik voel er niet voor om m'n verantwoordelijkheid af te schuiven."

Raffinaderij
Voor Arie Rosbergen uit Alblasserdam gaat deze redenering een stap te ver. Vanaf 1971 werkt hij bij de raffinaderij van Esso in de Botlek. Bewust solliciteerde hij destijds naar de post van magazijnmedewerker, omdat daaraan geen zondagsarbeid was verbonden. Hij eindigde als "warehouse-supervisor", ofwel magazijnchef. Zes jaar geleden volgde overplaatsing naar de onderhoudsdivisie van de raffinaderij. Als "mechanical-supervisor" geeft hij leiding aan een groep die binnen de divisie een ondersteunende taak heeft. Ook op deze post is van structurele zondagsarbeid geen sprake. Zijn superieuren weten dat hij daar principiële bezwaren tegen heeft. „Daar heb ik nooit een geheim van gemaakt. In m'n eerste sollicitatiegesprek werd al gevraagd of ik interesse had voor een baan als onderhoudsmonteur of procesoperator. Ik heb toen meteen aangegeven dat ik dat niet wilde en de reden daarvan. Daar is altijd respect voor geweest. Een enkele keer moet ik voor een training naar het buitenland. Die begint meestal op maandagmorgen, waarbij men er voetstoots van uitgaat dat de deelnemers op zondag vertrekken. Ik heb m'n bezwaar daartegen altijd kenbaar gemaakt bij m'n directe superieuren. Tot nu toe is voor mij zonder problemen een vlucht op zaterdag en een extra overnachting geboekt."

Spanningsveld
Planmatig onderhoud op zondag komt bij Esso niet voor. Als op deze dag door de onderhoudsdivisie wordt gewerkt, is dat voor het verhelpen van storingen. Twee keer per jaar is ook Rosbergen in het weekend oproepbaar, om zo nodig met zijn mensen bij te springen. Het staat voor de Alblasserdammer vast dat dit tot het werk van noodzakelijkheid kan worden gerekend. „Storingen in de produktie zijn onlosmakelijk verbonden met veiligheid. Het garanderen daarvan is voor Esso prioriteit nummer één. Er wordt geen enkel risico genomen. Bij twijfel wordt de hele raffinaderij of een deel ervan uit bedrijf genomen. Ik heb er geen probleem mee als ik op zondag zulk werk moet verrichten. De enkele keer dat ik ben opgeroepen, was het echt nodig om in te grijpen." Blijft staan dat het verhelpen van een storing ook de continuïteit van de produktie waarborgt. „Dat is waar", erkent Rosergen. „Dan kom je bij het punt: Waar houdt je verantwoordelijkheid op? Die vraag is heel erg moeilijk te beantwoorden. Als ik moet optreden om een calamiteit te voorkomen, zie ik dat als noodzakelijke arbeid waarvoor ik persoonlijk verantwoordelijkheid kan dragen. Dat geldt niet voor de produktie die wordt voortgezet, wanneer de storing is verholpen. Maar daar ligt zeker een spanningsveld."

Verschil
De Esso-man durft de olieraffinage niet te scharen onder het lijstje van noodzakelijke werkzaamheden. Even later begint hij toch te twijfelen. ,Je kunt zo'n bedrijf niet stoppen op zaterdagavond twaalf uur. Je hebt een week nodig om de raffinaderij veilig uit bedrijf te nemen en opnieuw een week om het proces weer op te starten. We weten ook dat we geen dag zonder energie kunnen. Daar maken we met z'n allen dankbaar gebruik van. Onze hele samenleving is zó verstrengeld met die economische belangen... En wij gaan daarin mee. Het is goed mogelijk dat de benzine die ik 's maandags tank, op zondag is gemaakt. Als je erover door gaat denken, kom je er niet meer uit." Toch zou hij nog steeds niet kiezen voor een baan in de procesdivisie. „Zoals ik er ook moeite mee zou hebben om als politieagent op zondag in een stadion een voetbalwedstrijd te begeleiden. Waarmee ik mensen die er anders over denken niet wil veroordelen, zelfs kan respecteren. Neem de SGP-Europarlementariër Leen van der Waal. Die is jarenlang manager bij onze raffinaderij geweest. Hij legde voor zichzelf de grens blijkbaar anders dan ik. Dat is een persoonlijke zaak."

Genuanceerder
De komende jaren verwacht Henk Ebbers uit Doetinchem binnen de gereformeerde gezindte een snelle omslag in het denken over zondagsarbeid. De eerste tekenen daarvan signaleert hij al. „Er wordt genuanceerder gesproken dan vijfjaar geleden. Toen was het allemaal nog erg zwart-wit. De politie, de brandweer, de gezondheidszorg en het boerenbedrijf mochten door draaien, de rest niet. Steeds meer mensen gaan langzamerhand inzien dat je daarmee de complexiteit van onze samenleving miskent. Zijn het geen personen die op zondag werken, dan heb je in ons computertijdperk wel programma's die in het weekend gewoon doorraffelen. Daar hoeft dan toevallig geen man bij te zitten -zolang er geen storingen zijn- maar alles gaat wel door."
Voor de reformatorische bedrijfsleider van gieterij Neede is niet alleen het blussen van brand, maar ook het waarborgen van werkgelegenheid een legitieme reden voor zondagsarbeid. „Daarin ben ik grensverleggend bezig. Absoluut. Ik ben blij met de zondag. Ik ben blij dat we naar de kerk kunnen. Ik hoop van harte dat ik aan een man die op zondag werkt tweehonderd procent moet blijven betalen. Dat geeft een financiële drempel. Maar draait de hele maatschappij zeven dagen per week door, dan word je als christen gedwongen om je opnieuw te bezinnen op zondagsarbeid. Tenzij we kiezen voor collectieve werkloosheid, maar dat zit ons ook niet zo in het bloed. Het zijn meestal de mensen aan de zijlijn die een ander radicaal verbieden om op zondag te werken. Dat mag van mij, maar dan verwacht ik van hen ook een concreet antwoord op de vraag hoe het wèl moet. Zowel voor die individuele persoon als voor het geheel van de maatschappij."

Volgende keer ondernemer Henk Wiltink: „Ik besef dat ik vuile handen maak, maar ik weet niet hoe het anders moet."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen