Negenduizend kilometer treinen door het 'slapende land' Siberië

Een grote groep Chinezen op doorreis heeft zich meer dan een uur voor vertrei al bij de nog afgesloten ingang van het perron verschanst achter bagagewagens. die hoog zijn volgeladen met koffers, tassen en kartonnen dozen, met in het Westen aangeschafte televisietoestellen en allerhande elektrische apparaten. Rugzaktoeristen druppelen geleidelijk aan binnen en enige tijd later arriveert een Intourist-bus met bejaarde Zweedse echtparen, die zich door een jonge blonde reisleider gedwee naar de overige wachtenden laten dirigeren. Als de trein binnengerangeerd wordt en de toegangspoort tot het perron wordt geopend, stormen de Chinezen naar de wagons. Wanneer de andere passagiers ook instappen vinden ze het gangpad geblokkeerd door heftig onderiing ruziënde en met de conducteur flemende reizigers, die zich al op Chinees grondgebied wanen. De conducteur duldt geen bagage in het gangpad en de schermutselingen eindigen pas als de diverse televisietoestellen en radiocassetterecorders omzichtig zijn opgestapeld in de open ruimte bij de overgang naar de volgende wagon.

Praktisch
De vierpersoons eersteklascoupés hebben aanzienlijke bagageruimte boven de deur en onder de benedenbedden. die voor bagage van gemiddelde omvang geen problemen geeft. Het interieur van de coupé, die de komende dagen als woon- slaapkamer zal dienen, is eenvoudig en praktisch ingericht. Twee benedenbedden, twee opklapbare bovenbedden, een raamtafeltje, vitrage voor de onderste helft van een groot —hermetisch afgesloten— raam, een opklapbare prullebak, een spiegel tegen de deur en > tapijt op de vloer. Verder een leeslampje boven elk bed, nachtverlichting, verwarming en zonodig airconditioning. Uit het plafond komt muziek, die wel zachter gezet kan worden, maar niet uit. We hebben ons al helemaal geïnstalleerd als de trein zich langzaam in beweging zet. De steward heeft leren veiligheidstuigages uitgedeeld voor de op de bovenbedden slapende passagiers, zodat deze bij onverhoeds schokkende bewegingen van de trein of van henzelf niet over de open zijkant van hun bed rollen en een pijnlijke smak maken. Daarna bracht hij lakens, slopen en handdoeken rond en voor iedereen een grote theekop met heet water. De avond valt, terwijl de trein snelheid begint te maken en we de Moskouse metropool uitrijden, het Russische platteland in. Vlak buiten de hoofdstad ligt het land van de dacha's, kleine houten vakantie- en weekendhuisjes van Moskovieten. Terwijl de nacht valt, proberen we in slaap te komen, maar we moeten nog wennen aan het voortdurende schommelen van de trein en het duurt enige tijd voordat de slaap komt.

Moeras
De volgende dag bereikt de trein het Oeralgebergte en doorkruist het nauwelijks meer dan heuvelachtig te noemen gebied. We rijden nu het Westsiberische laagland in, een zich tot aan Nowosibirsk en Krasnojarsk uitstrekkend landbouwgebied met rijke graan- en vlasopbrengsten en een produktieve veeteelt. Wanneer de dooi inzet verandert dit laagland in een moeras van vier miljoen vierkante kilometer. Onder de moerassige oppervlakte van West-Siberië liggen ook de belangrijkste Russische oliereserves. Nu de winter tegen het einde loopt, ligt het vlakke land er ingetogen en rustig bij. Het is nog grotendeels met sneeuw overdekt, de vorst zit nog in de grond. Poelen en moerassen liggen half verscholen achter asgrijze berkenbossen en zwarte sparren. De temidden van uitgestorven akkers liggende dorpen houden zich verborgen achter een metershoge dichte haag van struiken en bomen. Het wekt de indruk alsof men niet vanaf de spoorlijn gezien wil worden. De meeste dorpen liggen ook op vele honderden meters afstand van de spoorlijn.

Dorpsleven
Na Omsk en de uitgestrekte moerasbossen van de nog bevroren steppen van Barabinsk, laten de Siberische dorpen zich vaak wel van nabij zien, en in groteren getale. Ze liggen nu tegen de spooriijn aan en men kan door het coupéraam, terwijl de Transsib er voorbijvliegt, enige ogenblikken het dagelijkse leven in een dorpbinnenkijken. Wanneer de trein urenlang door oneindige berkenbossen heeft gereden, duikt soms ineens weer zo' n dorpje op in de besneeuwde wildernis. Je ziet langs de spoorlijn dik ingepakte kinderen lopen, en vrouwen met frisse, ronde gezichten in hoofddoeken gewikkeld. Ze sjouwen zware tassen. Vrachtwagens wachten ronkend en in uitlaatgassen gehuld voor de spoorwegovergang. Modderige straten, houten palissaden —soms gedeeltelijk scheefgewaaid- omringen tuinen en eenvoudige houten huizen. Ook de opslagruimtes, de stallen en de bouwsels rond de waterput zijn van hout gemaakt. Het woonhuis, een zogenaamde izba,is gebouwd van dubbele boomstammen en voorzien van een isolerende spouw, die tegen de winterse kou beschermt. Het dak is gemaakt van houten planken, leien of dakpannen. Voor de verwarming zorgt een zware houtkachel van aardewerk, waarvoor buiten onder een houten overkapping keurig opgestapeld grote voorraden hakhout gereed liggen. De izby zijn versierd met gesneden reliëfs en sculpturen op de nokbalken en de gevels. Van verre zijn de kleurrijke schilderingen op de deuren en raamlijsten te zien, die de izby vrolijk decoreren met kenmerkende geometrische en bloemmotieven.

Nowosibirsk
Honderden kilometers rijden we door besneeuwde moerassen. Telefoonpalen zijn op uit de drassige grond omhoogstekende betonnen palen vastgenageld, om te voorkomen dat ze snel wegrotten. Enkele malen per uur wordt het uitzicht op de verlaten streek weggenomen door lange goederentreinen die richting Moskou rijden. Dan naderen we langs fabrieken met hoge schoorstenen en dacha' s het op 3342 kilometer van de Russische hoofdstad gelegen Nowosibirsk, de grootste stad van Siberië en het culturele centrum. Hier begint ook een belangrijke tak van de Transsiberische spooriijn; de Toerksib die de verbinding onderhoudt met Kirgizië en Oezbekistan. Flatgebouwen bepalen het stadsbeeld van Nowosibirsk. Veel Russische passagiers, die nagenoeg allemaal derde klas hebben gereisd, stappen hier uit. Nieuwe reizigers stappen in. Het grootste deel van de Siberiërs woont in het zuiden in de steden, die door de Transsib met Moskou zijn verbonden. Hier zijn traditioneel ook de economische activiteiten geconcentreerd (pas onlangs is men begonnen aan de ontwikkelingvan de noordelijke gebieden). Hier zijn de natuuriijke omstandigheden relatief minder moeilijk.

Permafrost
Het grootste gedeelte van Oost-Siberië en het oostelijk hiervan gelegen zogenaamde Verre Oosten wordt gekenmerkt door permafrost, permanent bevroren ondergrond. De winter duurt er vaak langer dan zes maanden, met meer dan honderd dagen per jaar een temperatuur van gemiddeld tien graden onder nul. Dit vereist het gebruik van speciale machines, bouwmaterialen en -methoden en het dragen van beschermende kleding. En er zijn enorm hoge transportkosten. Toch neemt de betekenis van Siberië voor de Russische economie snel toe. Immers, 70 procent van de gasreserves, 70 procent van de houtvoorraad en 75 procent van de steenkoolreserves liggen hier. Siberië heeft zich ontwikkeld tot de belangrijkste leverancier van grondstoffen, metalen, vis en hout. Het probleem is echter dat deze ontwikkeling steeds erg eenzijdig is geweest en daardoor is de secundaire, verwerkende industrie slecht ontwikkeld en ouderwets. De Siberische economie rust op activiteiten rond de winning van delfstoffen. De beperkte industriële capaciteit die er is, is niet afgestemd op de plaatselijke behoefte. Omdat de Russische economie per bedrijfstak is georganiseerd, moet Siberië 80 procent van zijn machines importeren, terwijl het tegelijkertijd andere machines exporteert naar andere delen van het land. Afgewerkte produkten moeten daarentegen weer worden ingevoerd. Dit heeft ernstige gevolgen gegeven voor de leefbaarheid in Siberië.

Tekorten
,,Er zijn tekorten in de goederenvoorziening, de huisvestingssituatie is slechter dan elders in het land, tal van diensten als medische zorg, kinderopvang en culturele voorzieningen blijven achter. De kosten van levensonderhoud zijn er hoger en de — hogere— lonen wegen hier niet tegen op'', geeft Van het Land aan in het Ruslandbulletin. ,,Eris weinig werkgelegenheid voor vrouwen, wat een extra belasting van het gezinsinkomen tot gevolg heeft. Het voorzieningsniveau zou op een hoger dan gemiddeld peil moeten worden gebracht om op te wegen tegen de zware leef- en werkomstandigheden en het afgesneden zijn van familie en vrienden." Veel mensen die naar Siberië komen, werken daarom slechts korte tijd als 'gastarbeider' en keren dan terug. Gevolg is een nijpend tekort aan geschoolde arbeid. Daarbij komt nog dat Siberische jongeren wegtrekken van het platteland op zoek naar welvaart, hetgeen voor de zo noodzakelijke verhoging van de landbouwproduktie fnuikend is.

Taiga
Na Nowosibirsk gaat het vlakke landschap al vrij snel over in heuvelachtige glooiingen. Het zijn oude massieven, waar grote voorraden steenkool onder de grond liggen, die de levensader vormen van de hier in de jaren dertig opgekomen zware industrie. De heuvels zijn begroeid met een rijkdom aan berken, lariksen, ceders, dennen en hier en daarespe- en elzebomen. Dit is de zuidrand van het bos der bossen, de taiga, het Siberische woud dat zich over negen miljoen vierkante kilometer uitstrekt en een derde van het gehele grondgebied van de Sowjet-Unie bedekt. Deze immense woudgordel loopt van de Atlantische kust in Scandinavië tot aan de Zee van Ochotsk en de Stille Oceaan en vormt 25 procent van alle bos op aarde. Ontzagwekkend is deze zwijgende, barre wildernis. Uren en uren achtereen kijk ik vanuit de trein de fascinerende natuur van de taiga in. De derde dag van de reis is ingegaan en iedereen in onze wagon is gewend geraakt aan het bijzondere ritme en de ongwone kanten van het leven in een steeds maar voortrijdende trein. De rustige deining is heeriijk ontspannend. Menigeen doet 's middags een dutje. Je wordt als het ware in slaap gewiegd. Als in de beschutting van een warme, veilige moederschoot reisje in een van alle gemakken voorzien treinwereldje door een oneindig ijskoud en onherbergzaam oord. Als een kasplantje kijkje door het raam naar de met sneeuw overdekte bossen, waartussen af en toe ineens zo'n kleine primitieve nederzetting opduikt, soms maar drie of vier huizen tellend.

Fotograferen verboden
Zo'n zeven, acht keer op een dag komt de trein woempend tot stilstand in een Siberische stad en blijft dan een tiental minuten, soms iets langer, op het station staan. Nagenoeg iedereen stapt dan - de trein staat hoog op de wielennaar beneden het perron op. De bejaarde Zweden, die overdag steeds in trainingspak rondlopen (op advies van hun reisleider) beginnen dan meteen over de lengte van het perron op en neer te joggen (ook op advies van hun reisleider). De Chinese reizigers steken maar weer eens een sigaretje op en de avonturiers onder ons gaan op onderzoek uit, om te kijken of er op het station iets bijzonders te zien of te beleven valt. Sommigen hebben steeds een fototoestel in de aanslag, maar meestal staat er bij aankomst van de trein al een stationswacht gereed om met luide stem en druk gebarend duidelijk te maken dat fotograferen niet is toegestaan. Het station uitlopen om de nieuwsgierigheid een beetje te bevredigen is ook niet geoorioofd en wat er op het station zelf te zien is, mag je verwachten er te zien. Trotse Siberiërs met bontmutsen, die stoïcijns staan te wachten op hun trein; spoorwegwerkers, meestal vrouwen van middelbare leeftijd met een fors postuur, gekleed in zwarte, gewatteerde jassen — met daaroverheen opzichtige rode plastic vesten —, korte zwarte rokken en dikke zwarte kousen en zware laarzen, bezig met het wegscheppen van zand tussen de rails met smalle paden. Bij het stationsgebouw ontdek je ook steevast een borstbeeld van Lenin, waar bloemen voor liggen. En er zijn altijd wel kraampjes waar je eetbare dingen en soms ook souvenirs kunt kopen. Verder wordt regelmatig de vering van de trein gecontroleerd, kolen worden ingeladen en de watervoorraad wordt aangevuld. De meeste passagiers maken tijdens de stops ook hun in de voorgaande uren aan de buitenkant vuil geworden coupéraam opnieuw schoon.

Beperkt menu
Zodra de trein zijn weg weer vervolgt, gaat het leven in de trein ook weer zijn gangetje. Er wordt veel gepraat, men doet ook spelletjes, leest, droomt wat voor zich heen of sluimert weg voor korte of langere tijd. En dan is er driemaal daags de gang naar de res- > tauratie. Het eten is goed en vrij goedkoop. Het veelbladig menu biedt naar Russisch gebruik een keur aan gerechten, maar er is, óók naar Russisch gebruik, slechts een bescheiden deel daadwerkelijk in de keuken voorradig. Wanneer je het menu in enkele dagen helemaal hebt afgewerkt, rest je geen andere keuze dan weer van voren af aan te beginnen. In de coupes hoeven we ook geen vinger uit te steken. De steward komt iedere morgen even de vloer stofzuigen, leegt de prullebak en brengt een thermoskan met vers heet water, waarmee talloze koppen thee en oploskoffie worden gevuld. Op deze wijze leggen we iedere dag zo' n 1400 kilometer af en overbruggen we per etmaal één tijdzone. In de vroege morgen van de vierde dag loopt de trein Krasnojarsk binnen, de grootste stad van Oost-Siberië. de stad is al gesticht in 1628 door pelsjagers, maar is pas groot geworden door de Transsiberische spoorlijn. Rijdend over de brug die de Jenisej overspant hebben we een groots uitzicht op de bedrijvigheid aan de oevers van deze machtige Siberische stroom, die van de bron in Mongolië na 3700 kilometer in het hoge Noorden uitstroomt in de Karische Zee. Er is hier veel houtindustrie, met hoge kranen.

Irkoetsk
Op de vijfde dag bereiken we, op5190 kilometervan Moskou, Irkoetsk, voormalig overwinteringskamp voor pelsjagers en kozakken die van hieruit menige ontdekkingsreis en veldtocht ondernamen. De stad werd in de achttiende en negentiende eeuw steeds belangrijker als handelscentrum voor bont en ivoor en als aanvoerplaats van Chinese thee die met karavanen door de Gobi-woestijn vanuit Peking hiernaartoe werd vervoerd. De stad ziet er vanuit de trein vriendelijk en gemoedelijk uit. Opvallend fleurig zijn de in groen, wit en blauw opgeschilderde raamkozijnen, die kunstig en uitbundig bewerkt zijn en de houten huizen een vrolijk aanzicht geven. In de streek rond Irkoetsk kan men veel voorbeelden vinden van de twintigsteeeuwse pogingen van de Russen om de weerbarstige Siberische natuur aan zich te onderwerpen en produktief te maken. De rivier de Angara, afvoertrechter van het verderop gelegen beroemde Baikal-meer, zit vol stuwdammen en krachtcentrales, vooral in de nabijheid van de stad Bratsk.

Baikalmeer
Langs grote dorpen met talrijke houtzagerijen klimt de trein langzaam over scherpe bochten tegen de steile, besneeuwde hellingen van het Primorskigebergte op. Door twee lange, duistere tunnels komen we aan de andere kant uit op de flanken van het Chamar Dabar-gebergte en hebben we een schitterend uitzicht op het Baikalmeer beneden ons, dat door dit gebergte aan de zuidkant wordt omzoomd. Het legendarische meer ligt er met een indrukwekkende grootsheid bij, aan de voet van de blauwglanzende berghellingen. Stil onder een dikke ijslaag, die onafzienbaar is, want er hangen dichte nevels over het meer. Hier en daar zijn enorme ijsschotsen te zien, die schots en scheef over elkaar geschoven liggen. Meer dan honderdzestig kilometer rijden we langs het mysterieuze, prachtige meer. We rijden langs de relatief dichtbevolkte zuiden zuidoostoever en passeren tal van besneeuwde nederzettingen. Op verschillende plaatsen zien we bedrijvigheid op het ijs van het meer. Dorpsbewoners hebben gaten in de dikke ijslaag gezaagd en zitten er bij te vissen.

Trein over ijs
Het Baikalmeer is een van de grootste zoetwaterreservoirs van de wereld. Het is 31500 vierkante kilometer in oppervlakte, met als grootste lengte 634 kilometer en grootste breedte 80 kilometer. Liefst 544 rivieren monden uit in de rivier en slechts één stroomt eruit, de Angara. Het meer vriest in januari dicht. Dan rijden er vrachtwagens overheen. Vóór de aanleg van het stuk van de Transsiberische spoorlijn langs de oever werden dwarsliggers en rails in de winter gewoon op het ijs gelegd; 's zomers werden de spoorwagons overgezet per veerboot. Het meer bevat meer dan duizend verschillende levensvormen die nergens anders ter wereld voorkomen. Het unieke gebied van het Baikalmeer en haar omgeving wordt echter bedreigd door een veelheid van factoren, allemaal veroorzaakt door menselijk ingrijpen. Overbevissing en overbejaging zijn daarvan inmiddels tot staan gebracht door de afbakening van verschillende reservaten. Toeristen richten veel schade aan, en een nog veel ernstiger aantasting van het milieu wordt veroorzaakt door ongecontroleerde houtkap, de cellulose-industrie en stedelijk afvalwater. ledere dag stroomt er een vijfhonderdduizend kubieke meter afvalwater van fabrieken en steden in het meer.

Noodgedwongen
We verlaten het in mist gehulde meer en kruisen de Selenga, haar voornaamste voedster, op weg naar Oelan Oede. Van de besneeuwde hellingen van — het Baikal-meer komen we nu in fel door de zon beschenen steppen van de Tartaarse hoogvlakte, die aan Mongolië grenst. Na Oelan Oede, een roerige industriestad met zichtbare invloeden van Mongoolse cultuur, vervolgen de Chinezen over de Mongoolse zijtak van de spoorlijn in zuidwaartse richting hun reis huiswaarts naar Peking. De Transsib gaat verder in oostelijke richting naar Wladiwostok, langs de noordgrens van Mongolië en het lang omstreden grensgebied met China. Dit hele traject over Russisch grondgebied werd pas in 1907 aangelegd. Noodgedwongen, omdat men het gebruik van de door Mantsjoerije lopende Oostchinese spoorlijn —het oorspronkelijke vervolg van de Transsiberische spoorlijn— die naar Port Arthur en Wladiwostok voerde, moest opgeven na een vernietigende nederlaag in de ooriog tegen Japan (19041905). Vandaag de dag zijn de Russisch-Chinese grensgebieden hermetisch afgesloten voor nieuwsgierige blikken van buitenlanders: ze blijven met raadsels omgeven. Als de trein in Wladiwostok arriveert hebben we een afstand afgelegd van 8840 kilometer.

Ballingen
De donkerste bladzijden in de geschiedenis van Siberische kolonisatie en ontwikkeling worden reeds vanaf het bittere begin gevormd door de behandeling van misdadigers en politieke ballingen die naar de uithoeken van het slapende land werden verjaagd, om er een mensonwaardig bestaan tegemoet te gaan. Spaarzaam is ook hier de berichtgeving altijd geweest. Sachalin werd vroeger "het eiland der ballingen" genoemd. De meest (staats)gevaarlijk geachte gevangenen werden in ijzeren kooien hiernaartoe verscheept. Tegenwoordig dient het eiland vanwege zijn strategische ligging hoogstwaarschijnlijk niet langer als verbanningsoord. Jakoetië en het noordoostelijk hiervan gelegen Kolyma worden in onze tijd echter nog wel als zodanig gebruikt. In Kolyma alleen al kwamen volgens de Britse geleerde Robert Conquest tussen 1932 en 1954 —ten tijde van de Stalinterreur— in de kampen meer dan drie miljoen mensen om. Over het leven in de strafkampen schreef Solzjenitsyn zijn beroemd geworden "Goelag Archipel". Ook nu worden er nog mensen vastgehouden onder onmenselijke omstandigheden. Varlam Sjalamov (1907-1982) schreef tientallen verhalen over het alledaagse kampleven en over de praktijk van het systeem van dwangarbeid in de kampen, waar het werk pas werd stilgelegd bij een temperatuur van zestig graden onder nul. Ook dat is Siberië!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen