Een breuk voor eeuwen

Niet het systeem dat de kerk zich eigen had gemaakt in de aflaat, maar het woord van de Heere Jezus wordt voorop gesteld. En het is van tweeën één. Het is Maarten Luther die onder woorden brengt, waar de schoen wringt. Woorden die in een mum van tijd door Europa gaan en veel bijval vinden. Zijn excommunicatie heeft echter meer van doen met zijn ontdekking van de rechtvaardiging door het geloof alleen dan met de aanleiding dat het in ons leven aankomt op de bekering tot de levende God.
Een ander beslissend moment in zijn leven dat doorwerkt tot op de huidige dag is het godsdienstgesprek in Marburg. Luther verdacht Zwingli, als reformator van Zurich ervan een geestdrijver te zijn. De linkse reformatie waar Luther zo veel mee te stellen had in het midden van Duitsland, zag hij terug in de opvattingen van Zwingli.
De problemen spitsten zich toe op de opvattingen over het Heilig Avondmaal. De breuk in de hervorming kunnen wij heel precies dateren. Het gebeurde op 2 en 3 mei in Marburg. Het godsdienstgesprek te Marburg in 1529. Toen is de breuk gevallen tussen de Duitse en Zwitserse reformatie.
Maar niet alleen met Rome en de Zwitsers is het in het leven van Luther tot een breuk gekomen. Dit heeft zich ook voltrokken met de zeer geleerde humanist Desiderius Erasmus. Het boek dat voor mij ligt, kiezen is delen, is de nieuwe vertaling van De servio arbitrio van 1525. De discussie gaat over de vrije wil van de mens. Dit is een uitermate boeiend, maar ook verstrekkend probleem. Is de mens zonder vrije wil niet een gebruiksvoorwerp in de handen van God? Wat blijft er over van het antwoordend karakter dat de mens eigen is? Erasmus bezit oude papieren in de christenheid om de vrije wil van de mens te propaganderen.
Maarten Luther reageert binnen het jaar op het geschrift van Erasmus. En dit onderhavige werk is historisch en feitelijk de breuklijn tussen de humanistische en protestantse benadering van de hervorming van de kerk en het christendom. De beide boeken van Erasmus te samen met Luthers reactie (1524 en 1525) doen de hervorming en het humanisme uiteen gaan.

Verantwoording
In de verantwoording van de vertaler geeft Max Staudt een treffende typering van het verschil tussen beide. ‘Zoals Erasmus het soteriologische (de vraag hoe wij deel krijgen aan het heil) en het antropologische (wat zijn wij voor wezens, en hier vooral: hoe kunnen wij in zedelijke verantwoording leven) in elkaar liet overlopen, zodat zijn titel ‘De libero arbitrio’ feitelijk naar beide probleemvelden verwees, zo onderscheidt Luther zorgvuldig tussen de twee gebieden, om ze dan welbewust samen te vatten in één grootse theologische visie – en die visie karakteriseert hij met zijn titel ‘De servo arbitrio’.’
Dit boek dat vroeger bekend stond onder de titel ‘De knechtelijke wil’, is nu verschenen in een nieuwe vertaling. Dat mag ook wel want het is heel lang geleden dat dit belangrijke werk van de hervormer in het Nederlands verschenen is. Om precies te zeggen liggen er vier eeuwen tussen.
Het belang van dit geschrift kunnen wij moeilijk overschatten. Van Maarten Luther is bekend dat hij dit werk te samen met de beide catechismi als de werken acht, die voor het nageslacht bewaard behoren te blijven. Aan dit werk heeft hij dus zijn hart verpand. Wie de reformator wil leren kennen, kan niet om dit boek heen.
Dit betekent overigens niet dat het gesneden koek is. De vertaler geeft aan hoe creatief hij met het Nederlands moet zijn om de voortdurende herhaling van begrippen voor ons leesbaar te houden. Het gevaar loop je op deze manier om de theologisch strakke samenhang van het betoog wat minder scherp te krijgen. Maar hij neemt dit op de koop toe. Want als het niet gelezen wordt, blijft het helemaal onbekend. En dat kan zeker de bedoeling niet zijn.
Vertalen is verbinden en vertalen is verraden. Zonder dit spanningsveld bestaat een vertaling niet. Dit is voor een kind al direct zichtbaar. Want onder ons draagt de reformator de naam Maarten Luther. Maar hier is de Duitse, lutherse lijn gevolgd. Martin Luther. Wat zoal in de naam tot uiting komt, kenmerkt de gehele vertaling.
Niet alleen is er een uitgebreide verantwoording over het karakter van de vertaling, maar ook een uitleg voor de keuze van de titel. Dan worden ons behartenswaardige woorden voorgehouden. ‘Kiezen is delen. Hoe een mens ook kiest, objectief dient hij altijd: God of de duivel – en in laatste instantie hoe dan ook: de verborgen God.’

Openbaring der verborgenheid
‘Om dat laatste gaat het. In het donker van dit dienen is ons eeuwig heil geborgen. Wat uit dat donker ons toestroomt, is enkel vrijheid, enkel leven, enkel licht. … Wat een raadselspreuk moet schijnen, blijkt bij nader toezien te verwijzen naar het geheim dat deze wereld draagt: de vreemde vrijspraak, de openbaring der verborgenheid.’
De vertaler voelt zich genoodzaakt om een verontschuldiging te richten aan de gereformeerde gezindte in ons land, met name aan de bevindelijken onder ons. Hij constateert dat naast de lutheranen zij dit werk van Luther door de eeuwen heen hebben geëerd. Was de vertaling uitsluitend voor de bevindelijk gereformeerden bestemd geweest, dan had de vertaling er anders uit gezien.
Denk alleen al aan de citaten uit de Statenvertaling. Maar de vertaler wil ook lutheranen helpen herbronnen. En dat is natuurlijk een loffelijk streven. De tijd zal leren of deze keuze verstandig is geweest. Een handreiking aan hen die midden in de wereld staan, kan de uitwerking hebben dat de overgrote meerderheid van de doelgroep deze vertaling als onnut terzijde legt. Ook in dit opzicht is vertalen een spanningsvol gebeuren.
Prof. M. Matthias, hoogleraar te Utrecht in de Lutherana geeft een mooie inleiding op dit uiterst belangrijke geschrift van Luther. Hij brengt de centrale vragen en stellingen onder onze aandacht en geeft ook een korte Wirkungsgeschichte van dit boek.
Naast het notenapparaat is er ook een toelichting op elementen uit de tekst bijgevoegd. De bedoeling van deze toelichting is om deze klassieker leesbaar te maken. Het is een goed verzorgde uitgave over een zeer belangrijk werk van Luther. De reformator heeft met kracht tegen Erasmus betoogt dat de vrije wil de mens in onzekerheid brengt over eigen zaligheid. En dat is wel het laatste wat hij wil.
Zo hebben wij voor ons een nieuwe vertaling van een werk dat binnen de protestantse traditie een prominente plaats inneemt. Het is stevige kost. Het verdient aanbeveling om dit in een klein groepje te lezen. We wensen dat de zaak waar het hier om gaat in vele harten een plaats heeft.

N.a.v. Kiezen als dienen, de servo arbitrio, Luthers antwoord aan Erasmus, door Martin Luther. Uitgave van Uitgeverij Kok, Kampen, 2010. Gebonden. ISBN 978 90 435 1794 2. 416 Blz.; € 32,40.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen