Athanasius van Alexandrië

Athanasius heeft geleefd van ongeveer 295 (het precieze jaar is niet zeker) tot 373 na Christus. Om deze jaartallen wat reliëf te geven: Augustinus leefde van 354 tot 430. De bekering van Augustinus (386) vond ruim tien jaar na het sterven van Athanasius plaats. Terwijl Augustinus als de kerkvader van het westen wordt beschouwd, kan Athanasius de kerkvader van het oosten worden genoemd. Twee mannen die bijna in dezelfde tijd leefden, zijn voor de wereldkerk van buitengewone betekenis en zegen geworden.
Wie was Athanasius? Van zijn jeugd is heel weinig bekend. De latere overlevering vermeldt dat zijn ouders rijk waren en van gegoede stand. Zeker is dat hij al heel jong tot diaken werd gewijd in Alexandrië, een immense stad in Noord-Egypte. Nu denken wij heden ten dage bij Egypte niet direct aan kerkelijk leven. Toch moeten we niet vergeten dat ook vandaag in Egypte een bloeiende kerk bestaat: de Koptische Kerk, die enkele miljoenen leden telt. Deze kerk behoort tot de alleroudste van de wereld.
Volgens de overlevering heeft de evangelist Markus het Evangelie naar Egypte gebracht. De eeuwen erna is de christelijke kerk daar snel gegroeid. In de zevende eeuw veroverden de moslims echter het land en kregen er de macht. Tot op deze dag is de islam in Egypte veruit in de meerderheid. Maar gedurende die dertien eeuwen van overheersing door de islam is de kerk van Egypte in stand gebleven. Dat mag met recht een wonder van Christus zorg en trouw worden genoemd.

Concilie van Nicea
Als diaken werd Athanasius in 325 afgevaardigd om met bisschop Alexander van Alexandrië naar het Concilie van Nicea te gaan. Aan dit concilie hebben we onze geloofsbelijdenis van Nicea te danken. Het was een vergadering van bisschoppen uit de gehele wereld.
Wat was er aan de hand? In de kerk van Egypte waren een tegenstelling en twist ontstaan en deze strijd had een wereldwijde omvang gekregen. Het conflict draaide om een man met de naam Arius, die in Alexandrië het ambt van presbyter (ouderling) bekleedde. Deze Arius leerde dat Jezus wel heel bijzonder was, maar dat Hij niet werkelijk God was. Hij was door God, voorafgaand aan de schepping van de wereld, geschapen als een soort hoogste engel-wezen (de Jehovas Getuigen hangen heden ten dage ook een dergelijke leer aan). Deze leer sloot aan bij het menselijke (beter gezegd: ongelovige) verstand en kreeg veel aanhang. In Egypte èn ver daarbuiten. Zelfs heel wat bisschoppen raakten onder de bekoring van deze visie. Zo drong een ingrijpende dwaling als een olievlek de wereldkerk binnen.
Op het concilie van Nicea werd Arius leer afgewezen en hijzelf veroordeeld. Het concilie verklaarde in overeenstemming met de apostolische leer dat Jezus Christus de eniggeboren Zoon van God is, geboren uit de Vader, vóór alle eeuwen; God uit God; Licht uit Licht; waarachtig God uit waarachtig God; geboren, niet gemaakt. Ondanks deze heldere belijdenis bleek al gauw dat de kerk niet van deze dwaling was verlost. Van alle kanten bleef de visie van Arius doorwerken.

Bisschop
In 328 werd Athanasius, ruim dertig jaar oud, tot bisschop van Alexandrië gewijd. Op jonge leeftijd kreeg hij een buitengewoon zware en moeilijke taak. Hij ontving de meest verantwoordelijke positie in de kerk van Egypte, waarbinnen nog steeds de dwaling van Arius voortwoekerde. Tegelijk was er een scheurkerk (de Meletianen), die de moederkerk met grof geschut bestreed.
Feitelijk staat het leven van Athanasius in het teken van deze strijd, met dwaling in zijn eigen kerk aan de ene kant en bestrijding door een scheurkerk aan de andere kant. Toen hij bisschop werd, zag het er voor de kerk in Egypte niet al te best uit. Wat moest ervan worden? Het opvallende van zijn leven is dit: dat hij ondanks tegenwerking, ondanks schijnbare overmacht, ondanks bedreiging en geweld, zonder ophouden heeft gestaan voor het heilig geloof dat Jezus waarachtig mens was, maar ook waarachtig God. En dat niet om theologisch gelijk te hebben. Nee, het was hem te doen om de werkelijkheid van de zaligheid en de verlossing. Want als Jezus niet werkelijk God is, dan is God niet werkelijk mens geworden. Dan hebben we dus geen werkelijke verlosser, want niemand kan ons verlossen dan God zelf.
Dat was de diepe overtuiging van Athanasius. Alleen als God Zelf mens werd, kon de mens een kind van God worden. Het was dus omwille van Gods eer en de zaligheid van de gelovigen, dat hij pal heeft gestaan en zich door niemand en niets heeft laten afbrengen van zijn overtuiging. Athanasius zag hoe de boze via Arius een poging deed de Kerk van haar genade en behoud te beroven. Het is om de zaligheid van hemzelf en van alle christenen dat hij onwrikbaar is gebleven. Hij heeft dat ook in verschillende boeken vastgelegd. De bekendste zijn Over de vleeswording van het Woord en Redevoeringen tegen de Arianen. Daarnaast is van veel belang zijn geschrift tot Verdediging van het concilie van Nicea.

Verbannen
We weten uit de geschiedenis van de verschillende kerken hoe er geregeld strijd kan zijn om bijzaken. Waarbij soms meer de eer van de persoon zelf dan het belang voor het geloof centraal stond. In de strijd van Athanasius treedt echter de strijd om de fundamenten naar voren. Dat blijkt uit verschillende dingen. Als hij met mensen sprak die soms andere woorden gebruikten, maar wel dezelfde zaken geloofden, bezag hij ze direct als broeders. Het ging hem om de inhoud van het geloof. Athanasius was geen letterknecht. Hij was een herder en leraar die één ding wilde: dat de schapen van zijn kudde het zuivere Evangelie zouden behouden, om zalig te worden.
Voor zijn trouw en volharding heeft de kerkvader zwaar moeten lijden. Tot vijf keer toe is hij verbannen geweest uit zijn vaderstad. In totaal is hij gedurende zijn ambtelijke leven meer dan vijftien jaar van zijn ambtszetel verbannen geweest. In november 335 wordt hij door de keizer verbannen naar Trier in Duitsland. Twee jaar later mag hij naar zijn stad terugkeren. In 339 wordt hij opnieuw verbannen en gaat hij naar Rome, om pas in 346 terug te keren. In 356 moet hij tijdens een kerkdienst voor vijandige troepen vluchten en duikt hij onder in kloosters in Egypte, voor een periode van vijf tot zes jaar. In 362 trekt hij zich terug in de woestijn. Een jaar later kan hij terugkeren. In 365 beleeft hij een korte ballingschap van een halfjaar. De laatste zeven jaren van zijn leven verlopen rustiger.

Redding
Vrij algemeen wordt erkend dat Athanasius (middellijk!) de redding is geweest van de Kerk. Arius misvormde het christelijk geloof door het aan te passen aan wat wij mensen begrijpelijk achten. Velen waren daar gevoelig voor, maar Athanasius bleef bij het wonder van God en wilde dat volledig recht doen. Niet ons verstand mag bepalen wat God wel of niet kan doen. Ons verstand moet buigen voor wat God doet, en dan vervolgens eerbiedig trachten Gods wonderen te doordenken.
Dat stond bij Athanasius centraal: laat het verstand zich eerbiedig overgeven aan Gods wonderlijke, mysterievolle daden, want die maken ons zalig. Men heeft wel gezegd: Athanasius schreef niet als theoloog, maar als een gelovige ziel die behoefte heeft aan de Verlosser. Het ging hem niet om een mening, maar om de weg tot God. Dat maakte hem zo bewogen en krachtig om de leer dat Christus waarachtig God is, doch mens geworden om ons te verlossen, ten koste van alles te verdedigen. Ook al dreigde een grote meerderheid de dwaling te volgen. Vanwege deze positie heeft men wel gezegd: het was Athanasius tegenover de wereld.
We moeten daarbij overigens niet vergeten dat hij onder het gewone volk van Alexandrië en Egypte zeer geliefd was. Toen hij in 339 in ballingschap ging, werd een ariaanse bisschop in zijn plaats gezonden. Deze gebruikte veel (bloedig) geweld om de christenen in de ariaanse lijn te krijgen. Desondanks bleef het overgrote deel van de christenen trouw aan Athanasius en het rechte geloof, ook al werd hen het houden van kerkdiensten onmogelijk gemaakt en werden de kerkgebouwen gebruikt voor de ariaanse diensten. Toen Athanasius in 346 terugkeerde uit zijn ballingschap, trokken massas mensen hem tegemoet, wel zon honderd mijl, zoals de overlevering aangeeft. Uit heel Egypte stroomden de mensen samen om hem te verwelkomen. Dat wijst erop hoe de christenen in Athanasius een herder zagen die werkelijk bewogen was met hun ziel, en die hen bij het zuivere geloof in Christus wilde bewaren.

Klein wolkje
Op een gegeven moment wilde de Romeinse keizer, terwille van de eenheid en vrede in zijn grote wereldrijk, de eendracht in de kerk hersteld hebben. Hij gaf Athanasius opdracht om Arius volledig in de kerk van Egypte op te nemen. Die weigerde dat en gaf aan dat ook de keizer niet te beslissen had over het geloof.
Toen Arius in Egypte geen voet aan de grond kreeg, reisde hij naar Constantinopel, waar de bisschop werd gedwongen hem tot het sacrament van het Avondmaal toe te laten. De dag voor die gebeurtenis was de bisschop van Constantinopel de gehele dag in gebed. Hij vroeg God om òf hem te laten sterven, òf Arius. Diezelfde dag werd Arius getroffen door vreselijke pijnen. Kort daarop stierf hij. Sommigen van zijn medestanders schreven zijn dood toe aan magie, anderen verklaarden die uit de grote spanning en druk waaronder hij had gestaan, nog weer anderen zagen zijn sterven als een oordeel Gods. Allen voelden wel aan dat het een heel opmerkelijk gebeuren was.
De levenslange standvastigheid van Athanasius is karakterologisch niet te verklaren. Zij berust op een bijzondere gave, die verbonden was aan een diepe gemeenschap met Christus. Vanuit die gemeenschap overzag hij de gebeurtenissen, de dwalingen, de tegenstand. Veelzeggend is hoe de kerkvader reageerde toen in 362, na enkele christelijke keizers, plotseling weer een keizer aan het bewind kwam die zich als bewuste taak stelde om de christelijke kerk ten onder te brengen: Julianus de Afvallige. Hij stuurde Athanasius van zijn zetel. Toen mensen aan Athanasius de bange vraag stelden of dit niet het einde was, antwoordde hij: „Dit is een klein wolkje dat voorbijgaat. Met een jaar was Julianus gestorven.

Vingerwijzing
Toen Athanasius stierf, liet hij een bloeiende kerk na, die omringd was door talloze monniken en nonnen. Deze ascetische figuren hadden bij de kerkvader een beminde plaats. Ze stonden voor hem niet tegenover de gewone en gehuwde christenen. Hij zag het als een opdracht voor alle christenen, van welke roeping ook, om eendrachtig in hetzelfde geloof aan elkaar verbonden te zijn.
De bisschop van Alexandrië schreef meerdere werken om het leven van monniken en nonnen te leiden en te steunen. Het bekendst is wel zijn geschrift over Anthonius de kluizenaar. Een geschrift dat alle eeuwen door en over de gehele wereld een immense invloed in de kerk heeft gehad. Het heeft ook een plaats ingenomen in de bekering van Augustinus, zoals uit diens Belijdenissen blijkt.
Zo zien we in Athanasius een man die, te midden van dwalingen en onzekere meningen van de wereld, standvastig het geloof heeft uitgedragen. In Christus geworteld. In hem is te zien hoe waar het woord van Johannes is: het is dit geloof dat de wereld overwint. Bij hem is ook te zien dat deze overwinning niet verloopt op de manier van werelds succes, maar op de wijze van een goddelijk wonder. Ligt hierin ook voor onze tijd niet een vingerwijzing?

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen