Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Morele ongevoeligheid

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Morele ongevoeligheid

6 minuten leestijd Arcering uitzetten

Zygmunt Bauman & Leonidas Donskis
Moral Blindness
The Loss of Sensitivity in Liquid Modernity

Cambridge, MA: Polity Press, 2013
218 pagina’s
ISBN 9780745662756

Op welke manier openbaart zich het kwaad in de samenleving van vandaag? Dat is de vraag die centraal staat in het boek Moral Blindness, geschreven door Zygmunt Bauman en Leonidas Donskis. Zij typeren onze samenleving als een vloeibare samenleving, een samenleving waarin de strakke bureaucratische orde van de eerste moderniteit oplost en die gekenmerkt wordt door flexibiliteit en onzekerheid. Het is een samenleving van snel wisselende contacten, waarin persoonlijke relaties en maatschappelijke verbanden geen stabiliteit meer bieden. Het is ook een samenleving waarin de media tot in alle haarvaten van het bestaan zijn doorgedrongen en waarin de markt alles dicteert.

Het boek Moral Blindness is geschreven in de vorm van een conversatie. Leonidas Donskis snijdt steeds een onderwerp aan en nodigt Bauman uit om hierop te reageren. Daarna volgt een gesprek tussen beide heren. De socioloog Zygmunt Bauman zullen de meeste lezers van dit tijdschrift wel kennen. Hij is vooral bekend van zijn analyses van de Holocaust en van de vloeibare samenleving. In het bijzonder is hij gevoelig voor thema’s als ongelijkheid, uitsluiting, onzekerheid en angst. Leonidas Donskis zal minder bekend zijn. Donskis is hoogleraar aan de Vytautas Magnus University in Litouwen. Hij geldt in zijn land als een van de toonaangevende intellectuelen. In het boek citeert hij vaak uit hedendaagse romans en legt hij verbanden met literatuur uit andere tijden. Ook brengt hij een Oost-Europees perspectief binnen in de discussie.

Volgens de auteurs openbaart het kwaad in de vloeibare samenleving zich niet zozeer in hard fysiek geweld of doelbewust immoreel handelen, maar in een toestand waarin we onze morele sensitiviteit hebben verloren. We leven in een samenleving waarin voortdurend prikkels op ons afkomen en waarin we als consumenten voortdurend keuzes moeten maken. Soms dringt het lijden van anderen in ons door informatie verzadigde bestaan binnen, bijvoorbeeld als er ergens op de wereld een grote ramp plaatsvindt. Er wordt dan direct een evenement georganiseerd en gul gegeven. Maar doorgaans nemen we het lijden van medemensen helemaal niet waar omdat het niet op het beeldscherm verschijnt en niet op de sociale media besproken wordt (43). Hoe groot en omvangrijk het lijden ook is, als het niet spectaculair of nieuwswaardig is, blijft het voor de media irrelevant. Het lijden van anderen behoort tot de ‘adiafora’, de zaken die er in ons bestaan niet echt toe doen (40-41).

De analyse die Bauman in Moral Blindness geeft, grijpt terug op het werk van Hannah Arendt en George Orwell (24-25, 26-28, 32). Hannah Arendt laat in haar werk over Adolf Eichmann zien hoe de banaliteit van het kwaad zich openbaart binnen de context van de moderne bureaucratie (Eichmann deed keurig zijn werk). Vandaag de dag is het volgens Bauman echter niet de bureaucratie, maar is het de overdosis aan prikkels die ons in moreel opzicht ongevoelig maakt. Mensen hebben hun vertrouwen in de natiestaat opgeven en verwachten weinig heil van politici (60). Gebrek aan verwachting wordt ook zichtbaar in een protestbeweging zoals Occupy. Men weet wel waartegen men protesteert, maar kan geen alternatief bieden (83). Zelfs de intellectuelen zwijgen. Ze vechten voor hun baan en hun privileges aan de universiteit (47) en laten zich leiden door economische criteria (141).

Het verschil tussen de situatie van vandaag en de situatie die George Orwell ons schetst is volgens Bauman dat we via de sociale media vrijwillig onze privacy en intimiteit prijsgeven. Big Brother is niet een externe macht die zich aan ons opdringt, maar die we samen creëren. Onze geschiedenis en identiteit wordt niet uitgewist of gemanipuleerd, maar wordt in pixels en soundbites omgezet en tot ‘identainment’ (33) gemaakt. We leven in wat Bauman een ‘confessional society’ (28) noemt. We willen gezien worden en onderwerpen ons vrijwillig aan het toezicht van anderen. Dat kunnen onze medeburgers zijn, maar ook bedrijven als Google of een dictatoriaal regime. Tijdens de Arabische lente werden sociale media en Facebook vaak gezien als dragers van vrijheid en democratie. Ze bleken echter ook een perfect middel te vormen om dissidenten op te sporen (57).

In de moderne samenleving hebben we angst en onzekerheid zoveel mogelijk proberen te reduceren. Gek genoeg blijft angst echter ons bestaan beheersen. Flexibilisering van de arbeidsmarkt en een overheid die zich terugtrekt leiden tot existentiële onzekerheid: mensen zijn op zichzelf aangewezen en kunnen niet zeker zijn van hun toekomst (106). Ook zijn we als samenleving in de hoogste staat van paraatheid om ons tegen een terroristische aanslag te wapenen (108). Er lijkt echter een tegenbeweging zichtbaar te zijn. De Arabische Lente en de Occupybeweging laten zien dat mensen elkaar ook opzoeken en uitzien naar nieuwe vormen van politiek en spiritueel leiderschap (118). Bauman wijst ook op de Europese gemeenschap als een transnationale vorm van solidariteit (189). Hij ontkent niet dat de Europese identiteit onder druk staat, maar ziet desalniettemin een gidsfunctie voor Europa weggelegd daar waar het gaat om het samenleven van verschillende volken onder een dak (194).

Ik moet eerlijk toegeven dat ik Moral Blindness pas bij tweede lezing echt ben gaan waarderen. De vorm van een conversatie geeft een zekere speelsheid aan de tekst, maar leidt er ook toe dat de auteurs soms oeverloos uitweiden, met name Donskis. Ze doen soms ook overdreven vriendelijk tegen elkaar, zoals wanneer Bauman schrijft: ‘I am overwhelmed, dear Leonidas…. A long time has passed since I encountered a similarly incisive, poignant and illuminating reflection’ (180). Bovendien schetst het boek wel een erg somber beeld van onze samenleving. Er zijn in onze samenleving ook plekken waar mensen wel intensief voor elkaar zorgen en zich om elkaar bekommeren. Dat gebeurt bijvoorbeeld wanneer ouders kinderen opvoeden, terminale patiënten in een hospice verzorgd worden of vrijwilligers zich inzetten om vluchtelingen bij te staan.

Moral Blindness, zo ontdekte ik bij tweede lezing, kan misschien beter gelezen worden, niet als een kritiek op de huidige samenleving, maar als een kritiek op een kapitalistische ideologie waarin transparantie, netwerkvorming, flexibiliteit en innovatie sleutelwoorden zijn. De samenleving vandaag de dag valt gelukkig niet samen met deze ideologie, maar wordt er wel in hoge mate door geïnfecteerd.
Door de duistere kant van deze ideologie te schetsen, bewijzen Bauman en Donskis ons een grote dienst. De auteurs wijzen ons een ander perspectief, een perspectief waarin trouw, loyaliteit en solidariteit centraal staan. Toegegeven, het boek biedt geen hapklaar handelingsperspectief, ook niet voor journalisten, schrijvers en intellectuelen die in het boek opgeroepen worden om de krachten te bundelen (6), maar het moedigt ons wel aan om ons als persoon en als professional te trainen in het ontwikkelen van onze morele sensitiviteit, trouw te zijn in onze relaties en het lijden van de ander te blijven zien.

Dr. J. (Jan) van der Stoep is lector Media, Religie en Cultuur aan de Christelijke Hogeschool Ede. E jvdstoep@che.nl

Dit artikel werd u aangeboden door: https://www.forumc.nl/radix

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van zondag 1 juni 2014

Radix | 56 Pagina's

Morele ongevoeligheid

Bekijk de hele uitgave van zondag 1 juni 2014

Radix | 56 Pagina's