Boekbespreking

Titel : 'Hier stehe ich - Martin Luther'
Auteur : Friedrich Schorlemmer
Uitgever : Aufbau Verlag, Berlijn 2003, ISBN 3-351-02563-7
Prijs : Gebonden, veel illustraties foto's, 175 blz., prijs 19,90 euro

Ondanks filmfoto's van de Lutherfilm die nu in Duitsland en elders veel kijkers trekt, is dit boek niet de filmeditie, maar een biografie. De auteur (1944) is kenner van Luther. Friedrich Schorlemmer doceerde aan het predikantenseminarie van de Evangelische Kirche en was predikant van de beroemde Slotkapel in Wittenberg (met Luthers grafmonument). Hij is nu werkzaam aan de Evangelische ( is: protestantse) Akademie in deze Lutherstad. Ook als publicist geniet de schrijver van deze Luther-biografie faam. Daarvoor ontving hij in 1993 zelfs de prestigieuze Prijs van de Duitse Boekhandel, die elk jaar op de Frankfurter Buchmesse wordt toegekend. Schorlemmer is, zoals Wittenberg zelf, geworteld in Oost- Duitsland en was in de DDR-tijd een der woordvoerders van de DDR-burgerrechtenbeweging. Dat zou argwaan kunnen wekken, want in de DDR-tijd werd Luther officieel ingepalmd door het marxistische systeem. De hervormer gold als grote sociale revolutionair, een voorloper van de 'arbeiders- en boerenstaat' die de DDR zei te zijn. Lutherherdenkingen in communistisch Oost-Duitsland toonden wel een heel andere Luther dan die lutheranen in het Westen, ook in ons land en de VS, kenden. Lastig was het voor die staat van Ulbricht en Honecker wel, dat uitgerekend deze Luther in de tijd van de 'Boerenoorlogen' (rond 1525) partij koos voor de heren en vorsten, niet voor de rebelse boeren en wederdopers... Dat ook niet-lutheranen en niet-christenen geboeid zijn door leven en werk van (en ook legenden rondom) de hervormer uit Wittenberg blijkt niet alleen uit de interesse voor diverse films over zijn leven. Ook Aufbau Verlag, helemaal geen christelijke uitgever, ziet genoeg brood in Luther en zijn tijd voor een flink aantal boeken. Naast dit van Schorlemmer, inmiddels in tweede druk, komt de uitgever met nog een Luther-biografie; door Horst Herrmann. Die immense 'pil' gaat niet over de theologische betekenis van dr. Maarten, maar over hem als huisvader en echtgenoot, als dichter en polemist, als de ongrijpbare en verscheurde persoonlijkheid die Luther ook was. Herrmann schreef ook een, aanvechtbare, biografie over keizer Nero. Aufbau Verlag brengt verder een roman van Guido Dieckmann over hem uit, 'Luther', met filmfoto's. Van Dieckmann verscheen ook de roman 'Die Magistra', over een nicht van Luther, Philippa, die van haar oom lerares moet worden aan de meisjesschool in Wittenberg. Dezelfde uitgever kwam met een hoorspel van Dieter Forte: 'Martin Luther und (de radicale wederdoper) Thomas Münzer oder die Einführung der Buchhaltung' en met de roman 'Kristus' van Robert Schneider. Die speelt zich ook af in de roerige tijd van de wederdopers en Luthers optreden. Kortom, Luther en zijn tijd komen volop aan bod in het Duitse taalgebied. Wellicht een idee voor een Nederlandse uitgever om een of meer van deze titels ook hier uit te brengen? We zullen dan wellicht geen 'gereformeerde' of 'evangelische' Luther krijgen voorgeschoteld, want elke biograaf toont niet alleen de hervormer en diens tijd, maar ook zijn eigen achtergronden en vooronderstellingen. Dat kan geen kwaad, als we er maar rekening mee houden. Schorlemmer bijvoorbeeld is geen reformatorische Luther-kenner. Een ander recent werk van hem keert zich tegen afbraak van de sociale voorzieningen, uitbuiting van natuur en milieu en is een pleidooi voor solidariteit met de zwakken in de samenleving en het bewaren van de schepping. Vrede, gerechtigheid en de Bergrede zijn in dat boek, 'Staan in de vrijheid', het hoofdthema. Nu zijn dat zaken, waar Luther natuurlijk niet tegen was, maar Schorlemmer probeert de man wel in al zijn veelkleurigheid te typeren: als onbuigzame monnik, als strijdbare publicist, als begenadigd prediker, als man en vader. Hij wil de denkbeelden van Luther als kerk- en als maatschappijhervormer tonen en onderzoekt ook, hoeveel troost en bemoediging zijn geschriften ons in de 21® eeuw nog te bieden hebben. Zijn boek bevat een veelzeggend citaat van Goethe: „Hij scheidde het goddelijke van het menselijke, voorzover een mens scheiding maken kan, en wat nog meer was, hij gaf het hart zijn vrijheid terug en maakte het bekwamer voor de liefde". Schor lemmer begint zijn 'Hier stehe ich - Martin Luther' met een citaat als verklaring: „Mijn Maarten Luther - Al had ik slechts één ziel de ogen geopend en haar van de afgrond gered, dan had ik niet tevergeefs gewerkt". Het boek vangt aan met de man die tegenspraak oproept. Zaten wij, zo vraagt Schorlemmer zich af, als Luther er niet geweest was nog altijd in de kluisters van Rome gevangen, met zijn heilig officie, zijn centraal comité, dogma's en pauselijke ex-cathedra-uitspraken? Hij citeert hiervoor Goethe en tekent Luther vervolgens - in déze volgorde - als maatschappelijk hervormer, kerkhervormer, schepper van een taal en bevrijder van de individuele mens. Volgens hem had Luther Vaticanum II met paus Johannes XXIII graag willen bijwonen. De kern van Luthers boodschap ziet de auteur in het gebod 'Gij zult geen andere goden hebben'. Daar is meer van te zeggen dan hier gebeurt, maar we krijgen wel een boeiend portret van de hervormer geschetst, met inbegrip van legenden rond zijn leven en uitspraken. De drie hoofddelen van dit boek, onderverdeeld in pakkende stukjes, zijn: De levensweg van een vrome rebel. Geloven, denken en werken (inclusief de bijbelvertaling) en De vingers kapot geschreven - Luthers brieven. Leerzaam is de dialoog waarmee Schorlemmer vorig jaar in gesprek trad met de hervormer. De auteur meent aan het slot, dat je heel Luthers werk kunt vatten in drie zinnen: ieder staat voor zichzelf, niemand kan uit zijn eigen huid kruipen en ieder kan er doorheen komen. Dit 'Hier stehe ich - Martin Luther' is niet het laatste en evenmin het minste boek over de man uit Wittenberg, dat nu voluit Lutherstadt Wittenberg heet. De biografie is ook een lust voor het oog: fraai gebonden, met stofomslag, mooie bladspiegel met brede marges en daarin kanttekeningen. Met zeer veel oude prenten en portretten van Cranach en Dürer, moderne foto's van Luthers wereld en filmfoto's van Rolf von der Heydt. Maar film-Luther Joseph Fiennes haalt het niet bij de boerse en markante 'kop' die we kennen van zijn schilderende tijdgenoten.

---
Titel: 'Teksten uit de Institutie van Johannes Calvijn'
Redactie: Prof. dr. W. van 't Spijker (keuze, vertaling, inleiding)
Uitgever: Uitgeverij Meinema, Delft, 20004
Prijs: Paperback, 266 blz., 22,50 euro

Wordt het bekendste werk van reformator Calvijn, zijn 'Insitutie' of 'Onderwijzing in de christelijke godsdienst' nog integraal gelezen, ook door theologen? Het valt te betwijfelen, hoewel Meinema recent ook een kostbare heruitgave van de bekende vertaling van prof. A. Sizoo - in leven classicus aan de VU - het licht deed zien. Er zijn in het verleden vaker selecties uit de 'Institutie' gepresenteerd, waaronder die van de gereformeerde dr. B. Wielenga. De Apeldoornse emeritus-kerkhistoricus Van 't Spijker, specialist in de gereformeerde hervorming der 16® eeuw, komt nu met een brede keuze in wat een studieuitgave heet voor thuis en in het onderwijs. De 'Institutie' verscheen in 1536 in Bazel en in definitieve vorm in 1559. Het werk kent vier hoofddelen: het belijden van God de Schepper, God de Verlosser, de manier waarop de mens deel heeft aan Gods genade en de uitwendige 'hulpmiddelen' waardoor God de mens doet delen in de gemeenschap met Christus de Zaligmaker. De inleider/vertaler baseert zich op diverse Latijnse tekstuitgaven, met name de 'Opera Selecta' van P. Barth en W. Niesel, en het 'Corpus Reformatorum', en hij gebruikt ook de vertaling van Sizoo uit 1931 en verder die van onder meer F.L. Battles en O. Weber en ook de eerste Nederlandse uitgave, reeds uit 1560, nog tijdens Calvijns leven. 'Teksten uit de Institutie...' is een herdruk van een nu uitverkocht deel in de reeks 'Sleutelteksten in godsdienst en theologie' uit 1987. Bij de heruitgave kon de samensteller wat (kleine) correcties aanbrengen en nieuwere literatuur verwerken. In hoeverre dat gebeurde weet ik niet, want in zijn Inleiding heeft Van 't Spijker het nog over de in 1985 verschenen „inmiddels tiende druk" van de editie-Sizoo. Die beleefde in 2004 al de veertiende druk, dus helemaal 'bij' is de selectie niet... In zijn verantwoording en inleiding zet Van 't Spijker uiteen dat deze keuze, in 24 hoofdstukken, slechts een tiende deel van de hele 'Institutie' omvat. Daarbij moest hij polemische en verdedigende stukken achterwege laten, maar hij biedt wel een dwarsdoorsnede van het gehele standaardwerk: zo krijg je toch een goed beeld van Calvijn. Maar de hoogleraar ziet deze selectie ook als aansporing om ook het complete werk van Calvijn zelf te bestuderen. Hij biedt een korte schets over het leven en de ontwikkeling van de in Noord-Frankrijk (Noyon) geboren, maar vooral in Genève werkzame kerkhervormer, die formeel nooit theologie heeft gestudeerd...

Hij verwierf graden in de zeven vrije kunsten en in de rechten, maar men mag hem daarom nog niet aanwrijven dat zijn theologie juridisch getint is. Calvijn maakte trouwens duidelijk onderscheid tussen het wereldlijk of burgerlijk recht en het kerkrecht, dat voor hem van een andere orde is. De inleider benadrukt ook, hoezeer Calvijn, aristocratisch gevormd en een tijdlang zelfs pastoor in Marteville en later in Pont-l'Evêque, kenner van de klassieken was, mede door zijn studies aan twee colleges in Parijs. Ook met de denkwijze van de scholastiek (Thomas van Aquino!) was Jean Cauvin vertrouwd. Omstreeks 1533 moet er in zijn leven een plotselinge bekering ('subita conversio') hebben plaatsgehad, maar wat dat precies was is niet geheel bekend,want de hervormer zei ook eens, dat hij niet graag over zichzelf praatte. In elk geval vertrekt hij uit Parijs, zwerft rond in Frankrijk en woont daarna in Bazel. Daar verschijnt zijn eerste editie van de 'Institutie', met een, ook taalkundig, bijzondere brief en opdracht aan koning Frans I van Frankrijk. Dit boek van de 27-jarige geleerde werd de 'Kleine Catechismus' genoemd. In dit jaar 1536 vertrekt Calvijn naar Genève, waar hij in 1538 wordt verbannen, maar waar hij, na een verblijf bij hervormer Bucer in Straatsburg, in 1541 terugkeert. Daar werkt hij aan de revisie van zijn 'Institutie', die dan - vergeleken met die van 1536 theologisch wezenlijk niet veranderd - in 1559 gereed kwam. Calvijn werd, feitelijk niet juist, vaak 'de man van één boek' genoemd. Van 't Spijker geeft een interessante introductie: wat waren de bronnen van dit werk? Wat is de literaire geschiedenis ervan, hoe was het opgebouwd en wat is het theologisch karakter? Herkenbaar als bron voor dit werk zijn Luther , Bucer, Oecolampadius en Zwingli, hoewel Calvijn later afstand nam van beide Zwitsers. Opmerkelijk is het, dat de reformator zelden zijn inspiratiebronnen noemt. Van belang is, dat in Calvijns theologie het objectieve en subjectieve onlosmakelijk samenkomen. Wie dat toch probeert komt met een verobjectiveerde Calvijn, die niet gedijde in de Orthodoxie, of met een versubjectiveerde, die „het nog minder uithield in Nadere Reformatie en Piëtisme. Men verstond daar al spoedig niet meer de samenhangen waarin Calvijn had gesproken over het werk van de Geest en zo raakte men ook hier in feite de 'Institutie' kwijt". Dat mag zo zijn, maar de Nederlandse samenvattingen en vertalingen, zoals die van 1594 door ds. Joris de Raedt, werden de eeuwen hoor herdrukt en in 1837 nog uitgegeven door ds. Hendrik de Cock, een vader van de Afscheiding, waarvan Van 't Spijker een late zoon is. Deze teksten, elk voorzien van een introductie en literatuur, zijn een uitkomst voor wie de complete 'Institutie' te omvangrijk is. Registers met namen en theologische thema's, gemaakt door mw. Drs. Christa Boerke, maken het een handig naslagboek. Ieder, calvinist of niet, die belang stelt in de kerk- en dogmengeschiedenis der Reformatie, zal er zijn voordeel mee doen. Bij veelvuldig gebruik wreekt zich echter de te 'goedkope' uitvoering: die gelijmde rug had een stevige, genaaide band moeten zijn.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen