‘Amateurhistoricus’ Wieger van der Zwaag

‘Amateurhistoricus’...
Uiteindelijk rest ons weinig anders dan het feit dat hij nooit de moeite had genomen academische erkenning te krijgen voor zijn werk.

...met breedte en diepgang...
Maar daar stond veel tegenover – zoveel dat hier ‘amateurhistoricus’ als een geuzennaam kan gelden. Hij schreef over zeer diverse zaken – van geestelijke opwekking te Genève tot de Afscheiding te Ulrum, en van de doopsgezinde missionaris William Carey tot de christelijk-gereformeerde ds. Reinier Kok.
Telkens ging het daarbij om verhalen die mogelijk konden inspireren bij de zoektocht naar gezond geestelijk leven vandaag.
Wat hem inspireerde waren de initiatieven en individuen in de marge die niettemin in hun tijd een positieve maatschappelijke impact hadden: het Réveil, de Afscheiding en de Great Awakening; Jonathan Edwards (misschien wel de minst marginale van allemaal) en William Carey, Félix Neff en César Malan, Willem Bilderdijk en Hermann Friedrich Kohlbrugge.

...en oog voor gezond geestelijk leven...
Gezond geestelijk leven – een combinatie van een diep doorleefd geloof, een sterk karakter en een grote sociale bewogenheid. Geen utopische vergezichten en politieke omwentelingen, maar geestelijke opwekking en allerlei positieve maatschappelijke initiatieven.
Daarbij koos Van der Zwaag duidelijk voor een ideeënhistorische benadering. Hij beschrijft theologische uitgangspunten, verschillen en tegenstellingen tussen theologen en refereert aan de impact die hun ideeën hadden op de samenleving. En zonder de juiste theologische opvattingen en het juiste evenwicht tussen verstand en hart, tussen goddelijke genade en eigen verantwoordelijkheid, kon wat hem betreft van geestelijke opwekking geen sprake zijn.
Duidelijk wordt dat in de drie onlangs door de familie Van der Zwaag in eigen beheer uitgegeven manuscripten. Die lagen op een uitgever te wachten, toen Van der Zwaag plotseling, zij het niet geheel onverwacht anderhalf jaar gelden overleed. Zijn zoon, dr. Klaas van der Zwaag, heeft alle manuscripten van een levensschets voorzien.

...in zijn historische testament,...
Eén manuscript handelt over Genève. Zoals de titel aangeeft, groeide deze stad gedurende de eerste decennia van de negentiende eeuw uit tot brandpunt en uitvalsbasis van het Frans-Zwitserse Réveil. Met mannen als Félix Neff, César Malan en Jean-Henri Merle d’Aubigné was opnieuw sprake van een geestelijke bloeitijd. En ook al was het verschil in theologisch niveau vergeleken met de Reformatie onmiskenbaar, “de oprechte vroomheid is hiervan steeds het gemeenschappelijke karakter en kenmerk gebleven,” aldus Van der Zwaag.

...theologische samenspraken,...
Daarbij was er ruimte voor zeer diverse theologische accenten. Maar met de zogenaamde ‘derde weg’ werd een grens overschreden en was sprake van een ‘dodelijk gevaar,’ aldus Van der Zwaag in zijn postuum uitgegeven bundel samenspraken onder de titel Beproeft de geesten.
In plaats van het heil buiten zichzelf in Christus te zoeken, worden door deze derde weg veel gemoedsbewegingen als een vorm van zaligmakende overtuiging beschouwd. En daarmee komt langs een omweg het eigengerechtigde ‘Ik’ toch weer op de troon te zitten. Bovendien werpt het allerlei onnodige belemmeringen op voor zoekende zielen om tot God te naderen door een scala aan strikte voorwaarden te benoemen waaraan de mens dient te voldoen om tot de selecte groep van kinderen Gods te mogen worden gerekend.
Wat en hoe er ook volgens Kleinmoed, één van de samensprekers, over het geestelijk leven mag worden gezegd, dit is toch wel zeker: dat het oprechte geloof in Christus onmisbaar is tot zaligheid.
Dat ware geloof is, volgens Ruimhart, een andere samenspreker, de gezegende vrucht van de Heilige Geest. En daarbij ging het altijd weer om “het juiste Schriftuurlijke evenwicht tussen de Goddelijke soevereiniteit en de menselijke verantwoordelijkheid.”

...en hommage aan ds. Reinier Kok
Meer dan wie ook is de strijd om dat Schriftuurlijke evenwicht gestreden door ds. Kok – de man die in 1950 door de Synode van de Gereformeerde Gemeenten na vijfendertig jaar predikantschap werd geschorst.
Volgens de Synode was de belofte van het heil alleen voor hen die van eeuwigheid door God waren uitverkoren tot de zaligheid. Zij oordeelde dat ds. Kok die belofte ten onrechte vereenzelvigde met het aanbod van genade, dat tot iedereen komt.
Volgens Van der Zwaag, die persoonlijk zeer onder de indruk was van ds. Kok, werd dit oordeel onvoldoende onderbouwd vanuit de Schrift. Bovendien had het een negatieve impact op de prediking binnen de Gereformeerde Gemeenten. En tenslotte werden de kerkelijke eenheid en de liefde voor de onbekeerde medemens erdoor geschaad.
Tijd dus voor rehabilitatie, aldus Van der Zwaag, zodat deze zwarte bladzijde in de geschiedenis van de kerk waartoe hij zelf behoorde, definitief zou kunnen worden omgeslagen.

Tenslotte...
Net als al zijn verhalen, wordt ook de levensgeschiedenis van ds. Kok en de toedracht rond zijn schorsing door Van der Zwaag uitstekend gedocumenteerd. Dat hij nadrukkelijk partij kiest en zeer kritisch is over de toenmalige gang van zaken, pleit eerder voor hem dan dat het hem als historicus diskwalificeert.
Wel blijft hij steken in een beschrijving van en een oordeel over de gebeurtenissen. Daardoor blijven we met de vraag zitten wat de Synode tot het unanieme besluit bracht om ds. Kok uit zijn ambt te zetten.
Theologisch verschil van mening alleen verklaart hier onvoldoende. Had het niet ook te maken met de morele statuur van ds. Kok, die al tijdens de oorlog door zijn houding tegenover de bezetter en zijn kritiek op ds. Kersten vanwege diens ‘collaboratie’, een te grote bedreiging was gaan vormen voor het kerkelijk establishment?
Een dergelijke suggestie mag wat al te speculatief zijn, Van der Zwaag doet ook geen enkele poging om ook maar tot een begin van een bevredigende verklaring te komen. Dat klemt temeer wanneer hij het telkens weer heeft over het in zijn ogen zeer “ongenoegzame” synodale besluit van toen. Op dat punt, maar dan ook alleen op dat punt, schiet hij als historicus mijns inziens toch wel enigszins tekort.

Naar aanleiding van:
• Genève. Brandpunt en uitvalsbasis van het Frans-Zwitserse Réveil, 2015. Bestellen via www.boekenbestellen.nl of via de boekhandel. ISBN 978 90 8242 600 7; 519 blz.; € 24,95;
• Beproeft de geesten. Het dodelijke gevaar van de derde weg. Enkele vertrouwelijke gesprekken naar aanleiding van oude gereformeerde theologen als Theodorus van der Groe, Alexander Comrie en Wilhelmus à Brakel. Met een slotbeschouwing van Andrew Gray en Hermann Friedrich Kohlbrugge, 2015. Bestellen via www.boekenbestellen.nl of via de boekhandel. ISBN 978 90 8242 601 4; 171 blz.; € 16,95;
• Maar wij hoorden niet! Het leven en de prediking van ds. Reinier Kok (1890- 1982) in historisch perspectief, 2015. Bestellen via www.boekenbestellen.nl of via de boekhandel. ISBN 978 90 8242 602 1; 417 blz.; € 23,95.

Dr. J.O. van de Breevaart te Hendrik-Ido-Ambacht

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen