Een persoonlijke schuldbelijdenis als doorbraak in Zuidafrikaanse verhoudingen

Naar het kerkenberaad in Zuid-Afrika zag de hele wereld uit. Wat nergens lukt — kerken en groepen van allerlei soort en maat en niet te vergeten soortelijk gewicht bij elkaar brengen — lukte vorige week in Zuid-Afrika. Rooms-katholieken, methodisten, diverse gereformeerden, pinkstergroepen, apostolischen enzovoorts, een in letterlijke en figuurlijke zin van het woord bonte verscheidenheid, bogen zich over een christelijk getuigenis in een veranderend Zuid-Afrika en kwamen tot een eensluidend advies aan de politiek, vooral naar president De Klerk. In het blanke kamp ontbraken slechts de Afrikaner Protestantse Kerk, een scheurkerk van de NGK, en de Hervormde Kerk in Zuid-Afrika.

Na de uitspraken van de synode van de grote blanke Nederduitse Gereformeerde Kerk in Bloemfontein, enkele weken geleden, hield bijna iedere kerkelijk betrokken blanke Zuidafrikaan de adem in. Hoe reageren de zwarte, kleurling- en Indiër kerkleiders? Aller ogen waren gericht op de conferentie in Rustenburg, de plaats waar de NG-Kerk gesticht werd en Paul Krugers standbeeld voor het oude stadhuis staat. Prof. dr. W.D. Jonker uit Stellenbosch en de anglicaanse zwarte aartsbisschop Desmond Tutu braken menselijkerwijs gesproken het ijs. Een eerste teken gaf Tutu door publiek prof. dr. J.M. Vorster de hand te gaan drukken na diens toespraak, waarbij de scriba van de laatstgehouden algemene synode van de Dopperkerk de politieke ambities van de kerk had afgewezen. 'De kerk moet politici stimuleren en geen blauwdruk maken voor het politieke bestel', aldus prof. Vorster, die wees op de noodzaak van een immense gemeenschappelijke diakonale inspanning en op de noodzaak van een degelijke theologische opleiding. Maar tot een echte doorbraak kwam het toen de tot de NG-Kerk behorende prof. Jonker een persoonlijke schuldbelijdenis uitsprak en dat tevens deed namens alle NG'ers en het Afrikaanse volk als geheel. Het werd stil in de zaal toen het klonk: 'Ik belijd voor u en de Heere niet alleen mijn persoonlijke verantwoordelijkheid voor de politieke, sociale, economische en structurele verkeerde dingen, die tegen velen van u gedaan zijn en waarvan het resultaat is dat u en het hele land nog steeds lijden. Met schroom doe ik dit ook uit naam van de hele NG-Kerk, waarvan ik lid ben en namens het hele Afrikaanse volk. Ik heb die vrijheid, omdat de NG-Kerk op de laatste synode apartheid tot zonde verklaarde en haar eigen schuld in dezen beleed door niet te waarschuwen en geen afstand te nemen van apartheid, reeds lang geleden.'

Reactie
Aartsbisschop Tutu stond op en verwees naar zijn openingspreek, waarin hij gezegd had dat als mensen schuld belijden, de slachtoffers ook moeten vergeven. De spanning was gebroken en voor de Zuidafrikaanse televisie herhaalden Tutu en Jonker hun woorden. De uitspraken van Bloemfontein werden — zo leek het — geaccepteerd. Prof. P. Potgieter, de nieuwe moderator van de grote blanke NG-Kerk, herhaalde de volgende ochtend als leider van de NG-delegatie Jonkers woorden en verwees naar de synodebesluiten. Dat nam allemaal niet weg, dat ds. F. Chikane, de secretaris van de Zuidafrikaanse Raad van Kerken, minder enthousiast reageerde. 'Geen woorden maar daden', was zijn devies. Hij verklaarde overigens in een persoonlijk gesprek, dat hij wel gelukkig was met de uitspraken in Bloemfontein. 'Maar dat moet ook handen en voeten krijgen', zo zei hij. De terugslag kwam enigszins toen ds. N. Apollis en ds. S. Buthi namens de in staat van vereniging verkerende NGKA en NGSK verklaarden, weinig vertrouwen te hebben in die schuldbelijdenis: 'Een goedkope schuldbelijdenis', zo zei men. 'En veel vertrouwen in de invulling in de praktijk hebben we, gezien oude ervaringen, ook niet'. Prof. Potgieter sprak zijn teleurstelling uit over deze reactie. Ds. Apollis wilde eerst verder praten want 'NG'ers zijn meesters in woordspelingen en fraaie zinnen'.

De blanke actuaris van de NGKA, dr. N. Smit, vond het onacceptabel, dat sommige NG-predikanten nog lid waren van de conservatieve blanke broederbond, waarvan hij overigens zelf ooit lid was, en suggereerde dat president De Klerk nog steeds achter de conferentie zat. Dat werd hem bepaald niet in dank afgenomen door F. Chikane, die verder van mening was dat deze botsing tussen de NG-familie onderdeel is van een enorm veranderingsproces. 'Straks zal wel blijken hoe er gereageerd zal worden en wat de waarde van de NG-kerk-schuldbelijdenis is'.
De delegaties van de drie zusterkerken, NGK, NGSK en NGKA, zaten overigens al snel met elkaar om de tafel en maakten — 'in een goede sfeer' aldus de NG-voorlichter P. Rossouw — afspraken voor inhoudelijke gesprekken. De datum is nu vastgesteld op 4 december. Een conferentie als in Rustenburg is uiteraard niet bedoeld om tot eenzelfde geloofsbelijdenis te komen. De verscheidenheid van kerken, groepen en sekten maakte de theologische eenheid onmogelijk. Op heel wat punten was er fundamenteel verschil. De rooms-katholieke priester Smangaliso Mkhatshwa — secretaris-generaal van het Zuidafrikaanse Instituut voor Contextuele Theologie (ICT) — zei, 'dat lang voor Marx de kerkvader Chrysostomus er een soortgelijke sociale analyse op nahield. Kerken in Zuid-Afrika moeten na berouw aan de slag om economische gerechtigheid te bewerkstelligen'. Uitvoerig citeerde hij uit ICT-pamfletten en het zogenaamd Kairos-document. 'Zacheüs' woord dat de helft van zijn rijkdom terugging naar de armen, mits toegepast in Zuid-Afrika zou apartheid in één klap doen sterven, zo zei hij. 'Geen ware vrede zonder gerechtigheid', zo zei hij. Verder meende hij dat in een nieuwe Zuidafrikaanse grondwet niet verwezen mag worden naar een 'almachtig God'. Met verwijzing naar Namibië's grondwet noemde hij slechts verwijzing naar mensenrechten noodzaak in de nieuwe grondwet.

Prof. David Bosch, missioloog aan de universiteit van Zuid-Afrika (Unisa), merkte in zijn toespraak op dat er weliswaar geen vrede zonder gerechtigheid is, maar dat gerechtigheid ook niet zonder vrede kan. Het was kritiek op blank èn zwart geweld. Dr. F.P. Möller jr. van het Apostolisch Geloofsgenootschap (AGS) benadrukte dat er voor Zuid-Afrika geen hoop is zonder persoonlijke kennis aan Christus. In zijn toespraak zei hij dat het niet gaat om bepaalde bijbelse waarden. Het was ook deze theoloog, die opmerkte, dat tijdens de ontmoeting in Rustenburg niet in de eerste plaats de inhoud van de toespraken centraal stond, maar dat het ging om de gezindheid tussen de afgevaardigden. Ook andere verschillen kwamen openbaar. Tijdens de openingsdienst werd een door B. Pityana van de Wereldraad van Kerken opgestelde liturgie gebruikt. Discriminatie van zwart door blank kwam in één passage op dezelfde lijn als het afwijzen van vrouwen voor de kerkelijke ambten. Tijdens een persconferentie vroeg ik wat de Zuidafrikaanse Raad van Kerken dan al gedaan heeft om het systeem van de bruidsschat (lebola) af te schaffen. 'Ja, maar dat is zo onze gewoonte', zo antwoordde een zwarte bisschop. 'We kunnen niet zonder.' En ds. Chikano kwam na afloop naar me toe en zei: 'We schamen ons een beetje dat het zo gezegd is, maar dat heeft die predikant van de Wereldraad zo gedaan.' De ZARK gaat in ieder geval geen campagne tegen afschaffing van de 'vaak onbetaalbare en schulden met zich brengende' bruidsschat voeren.

Veelstemmig
Kortom, er werden puur socialistisch/communistische, confessionele en zelfs bevindelijke geluiden gehoord. De vraag is, hoe een stukje eenheid naar de politiek toe vertaald kon worden. In het slotdocument slaagde men daar heel redelijk in. Hoe kunnen politici door de kerken gestimuleerd worden om zowel meer vrede als gerechtigheid te bevorderen? Terecht werd opgemerkt, dat niet alleen de NG-Kerk aan het kruis genageld mag worden voor de apartheid. Opmerkelijk in dit verband was het dat prof. Charlies Vill-Vicencio — een methodist uit de Zuidafrikaanse Engelstalige kerktraditie — zei dat de Engelstalige kerken vanouds veel meer aan de kant van de machthebbers en industriëlen gestaan hebben dan de blanke NG-Kerk, maar dat zij in met name de buitenlandse pers voor veel verlichter versleten werden. In een persoonlijk gesprek met de zwarte vrouwelijke predikant van een zogenaamde onafhankelijke kerk kwam iets naar voren van het diepe wantrouwen tussen blank en zwart. We zaten samen te eten. Zij, een vrouw uit een kerk, die verwantschap vertoont met de zogenaamde syncretistische zionistische kerk. Ze was niet getrouwd, maar voedde in Soweto vier kinderen op van haar zus, van wie de man een dronkaard was. Ze betaalt 100 rand (70 gulden) per maand voor een mini-huisje, waarvan slechts één kamer een asfaltvloer heeft en de rest uit aangestampte aarde bestaat. Ze leeft van geld van de kerk en soms heeft ze geen volledig maandsalaris. Haar zus werkt in de stad en verdient in één maand minder dan er vaak wekelijks aan boodschappen het huis waar ze werkt wordt binnengedragen. Ik probeer liefde te preken, dat de zonden van de mensen vergeven kunnen worden, van blank en zwart, dat we voor God gelijk zijn. Maar snapt u hoe moeilijk dat soms uit te leggen is bij zulke immense verschillen?'

Ds. Caesar Molebatse uit Soweto begon zijn toespraak op een indrukwekkende wijze. 'Het is hier een beetje een onwezenlijke plaats omdat het oude wonden openscheurt. Vlak bij deze conferentie ligt het Paul Krugerziekenhuis, waarheen ik op de Kerstavond in 1964 achterop een politieauto gebracht werd na een ernstig ongeluk. Ik moest, na een uur, naar een ander ziekenhuis, maar daar kon ik eerst niet geholpen worden, want er stonden alleen maar bedden leeg die voor blanken bestemd waren. Uiteindelijk werd mijn been toch geamputeerd en ik bracht zes maanden door op een sinaasappelboerderij vlak bij het hotel waar we nu confereren. Ik weet nog precies dat ik hier beneden op de weg hinkte met m'n krukken en we moesten bij het hek van dit gebouw wegblijven, omdat het slechts voor blanken toegankelijk was. Nu sta ik hier. Wie zegt dat er niets veranderd is in Zuid-Afrika?'
Wie hoort zoiets aan zonder diep geroerd te worden? Hij legde sterke nadruk op de noodzaak van een 'christelijke en zichtbare uitstraling' van de kerk.

Laag pitje
Theologisch gezien stond de conferentie — uitzonderingen daargelaten — op een laag pitje. In de slotverklaring ontbreken Schriftverwijzingen. De sfeer werd meer en meer bepaald door de theologie van de Wereldraad, hoewel er ook duidelijk tegengas gegeven werd. Maar voor de 'lieve vrede' wilde men met name vanuit de 'blanke hoek' geen tegengas geven.

Het vreemde deed zich intussen voor, dat de conferentie beoogde de politiek en met name ook president De Klerk van kerkelijke adviezen te voorzien, maar dat de kwestie van de boycot van Zuid-Afrika — mede door de onder andere door Beyers Naudé desastreus genoemde werkloosheid onder zwarten — geen reden was voor een signaal naar Mandela. Integendeel, dan is het opeens andersom. Dan moet de kerk wachten op een signaal van het ANC. Anderzijds is het zo, dat met het nu aangenomen voorstel president De Klerk geen sterk argument heeft om vergaand socialisme af te wijzen. Samen met de voor F.W. de Klerk zeer goed afgelopen verkiezing in Randburg deze week — algemeen als een graadmeter voor zijn politiek van hervorming gezien — betekent dit dat De Klerks politiek, namelijk naar een nieuw Zuid-Afrika, absoluut onomkeerbaar is.

Wat opviel
Wat viel op aan de Rustenburg-verklaring? In de eerste plaats zijn alle oorspronkelijke aspecten, die de conferentie binden aan politieke partijen, verdwenen. Alle formuleringen, die wèlk geweld dan óók vergoeilijken, zijn verdwenen. Een voorstel om slechts zaken te doen met een eventueel nieuw op te richten interim-regering in plaats van met de regering van president De Klerk sneuvelde, terwijl verder werd geadviseerd om ieder in Zuid-Afrika gelijk stemrecht te geven. Tevens werd echter een passage veranderd, die precies voorschreef hoe het politieke plaatje in een nieuw Zuid-Afrika eruit zou moeten zien. 'Democratisch kiezen van een non-raciale volksvertegenwoordiging' werd vervangen door een veel meer neutrale formulering, namelijk dat iedereen eerlijk vertegenwoordigd moet zijn. Dat laat namelijk een regionaal of federaal beleid open. Over teruggave van land aan zwarten werd toegevoegd, dat zulks slechts nodig is als er niets voor betaald was. Verder werd aangedrongen op vergaande hervorming en afschaffing van alle nog bestaande apartheidswetten, zoals de Landwet, de groepsgebiedenwet, de volksregistratie, het thuislandenbeleid enzovoorts. Verder werd vastgelegd, dat een aantal aspecten in een nieuwe grondwet zou moeten worden opgenomen. Zo moet bij voorbeeld de rechtsorde onder een onafhankelijke rechter gewaarborgd worden.

Het is te hopen, dat de kerken nu ook hun roeping om het Evangelie van vrije genade, van persoonlijke zonde en vergeving zullen uitdragen, zodat ook vandaaruit gebouwd kan worden aan een samenleving die een rechtvaardiger karakter draagt en dat gezegd kan worden: 'Ziet hoe ze elkaar ook in Zuid-Afrika liefhebben'.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen