Buiten onze grenzen

OOST-WEST VERHOUDING

Het al bijna vervlogen jaar was wat de buitenlandse ontwikkelingen betrof een zeer opmerkelijk en veel bewogen jaar. Tot op het laatste moment bleef het vol kleur, beweging en nieuwe ontwikkelingen. Een maar net bedwongen staatsgreep op de Filipijnen, Amerikaans optreden in Panama, belangrijke verkiezingen in India en Brazilië en het begin van een democratiseringsproces in Chili.

Toch zal 1989 vooral in de herinnering blijven als het jaar van de doorbraak in de Oost-West verhouding. Het begon in Polen waar de vrije vakvereniging Solidariteit erkend werd en leiding mocht gaan geven aan een nieuwe regering waarin de communisten een minderheidspositie kregen. In Hongarije werd de communistische partij „omgevormd" tot een gematigde socialistische partij, waarbij tevens de leidende rol van de communistische partij uit de grondwet werd geschrapt. Zeer spectaculair was de ommezwaai in de DDR waar een soortgelijke ontwikkeling zelfs leidde tot het „opheffen" van de muur. De muur die al die jaren het symbool was van de „koude oorlog" tussen Oost en West. In Tsjechoslowakije werd de bekende dissident Havel gekozen tot president en kon oud-partijleider Dubcek, de man van de „Praagse lente" uit 1968, weer een grote menigte toespreken. In Bulgarije lijkt de zaak ook in beweging te komen en zelfs in het met harde hand geregeerde Roemenië demonstreert de bevolking voor meer vrijheid en hervormingen. Al deze veranderingen zijn te herlei­

Al deze veranderingen zijn te herleiden tot de nieuwe koers die de Sovjetunie vaart onder Gorbatsjov. De politiek van perestrojka en glasnost brengt met zich mee dat er ook voor de Oosteuropese landen meer vrijheid ontstaat. De „Brezjnev-doctrine" die in 1968 nog leidde tot gewapend ingrijpen in Tsjechoslowakije lijkt afgezworen. Daarmee verloor de regerende communistische minderheid in de verschillende Oosteuropese landen zijn „steuntje" in de rug van het Sovjetleger. En zo kon de oproep tot perestrojka van de economie en de vraag om meer openheid en democratisering door de eigen bevolking niet langer worden weerstaan.

HISTORISCHE OVERGANGSFASE

Het jaar 1989 zal dus waarschijnlijk te boek worden gesteld als een historisch jaar. Wie de Duitse bondskanselier Kohl tezamen met de nieuwe Oostduitse partijleider Modrow de Brandenburger Tor in Berlijn ziet openen, beseft dat een nieuwe fase in de naoorlogse geschiedenis van Europa is aangebroken.

Zo'n overgangsfase in de historie is altijd eea fase vol onzekerheden en vragen. Zal Gorbatsjov het redden ten opzichte van een groeiende oppositie binnen zijn partij? Zal de Sovjet-unie werkloos blijven toezien hoe haar imperium in Oosteuropa uiteenvalt? Zal er op korte termijn een hereniging komen van de beide Duitslanden en wat zal dat betekenen voor Europa? Zal met het afnemen van de Sovjetbedreiging de eensgezindheid binnen de NAVO niet onder druk komen te staan? Hoe zal de verhouding tussen Westeuropa en de Verenigde Staten zich ontwikkelen? Welke betekenis zullen deze ontwikkelingen hebben voor de Europese Gemeenschap? Op de meeste vragen is in de huidige fase van de historische ontwikkeling nog geen duidelijk antwoord te geven. Wel kunnen we naar enkele hoofdlijnen in het historisch proces kijken om zo wat vastere grond onder de pohtieke voeten te krijgen.

NAAR EEN STABIEL MACHTSEVENWICHT

Na de Tweede Wereldoorlog was het aantal politieke grootmachten in de wereld teruggebracht tot twee: de Verenigde Staten en de Sovjetunie. Op zich had dit feit voor Europa een stabiliserende werking. De zone die loopt van ongeveer de Baltische staten over Oosteuropa, tot de Balkan was vanouds een gebied vol politieke tegenstellingen, roerige minderheden en fel nationalisme. Door het verloop van de Tweede oorlog kwam dit gebied binnen de politieke invloedssfeer van de Sovjetunie. Door de daarop volgende Sovjetisering van dit gebied leek de zelfstandigheid van deze staten en hun nationalisme een afgesloten hoofdstuk in de geschiedenis.

Verder werd Duitsland als politieke en militaire factor tot nul gereduceerd door de verdeling in bezettingszones en tenslotte de definitief lij kende deling in Oost- en Westduitsiand. Daarnaast leidde het bestaan van toenemende aantallen kernwapens tot een situatie waarbij de mogelijkheid van een oorlog voor de supermachten steeds minder denkbaar werd. Zo was er in Europa een situatie ontstaan die achteraf politiek gezien bijzonder stabiel was. De situatie tussen de machtsblokken was zo stabiel dat zelfs gewapend Russisch ingrijpen in „hun zone", vgl. 1956 Hongarije en 1968 Tsjechoslowakije, niet tot een militair conflict tussen Oost en West leidde. De beide supermachten legden zich in feite bij de gegroeide situatie neer. We zijn nu, anno 1989, in een fase terecht gekomen waarin de aangehaalde stabiliserende factoren langzaam maar zeker verdwenen.^)

HET EVENWICHT VERSTOORT

Vanaf het ontstaan in 1949 was ook de NAVO een belangrijke factor in het streven naar stabiliteit in Europa. Zo was het de Nederlandse minister van buitenlandse zaken, tijdens de oorlogsjaren in het kabinet te Londen, Van Kleffens, die toen al de vorming van een atlantische organisatie bepleitte om o.a. Duitsland aan banden te leggen. En aan de eerste secretarisgeneraal van de NAVO, Lord Ismay, wordt de uitspraak toegeschreven dat het bondsgenootschap niet alleen diende om de Russen „eruit" te houden, maar ook om de Amerikanen „erin" te houden en de Duitsers „eron- der" te houden. Terecht schrijft Siccama in dit verband dat de NAVO niet alleen bedoeld is om gevaren van buiten gezamenlijk te keren, maar dat er ook "een pacificerende werking op de verhoudingen binnen het bondgenootschap van uitgaat".^)

Door het optreden van Gorbatsjov en de uitstraling ervan naar de publieke opinie in het Westen wordt de basis van de NAVO natuurlijk aangetast. De bekende Russische commentator Arbatov schijnt gezegd te hebben dat Gorbatsjov er in ieder geval in geslaagd is het Westen zijn vijand te ontnemen. Het is duidelijk, al of niet terecht, dat de bindende kracht van de angst voor een aanval van de Sovjetunie nu sterk afneemt. Terwijl tegelijkertijd de handelstegenstellingen tussen de Europese Gemeenschap en de Verenigde Staten waarschijnlijk zullen toenemen. Daarnaast wordt het moeilijker om onder de huidige omstandigheden het resterende nucleaire karakter van de NAVO in Westeuropa, namelijk de kortedracht wapens, nog vast te houden of te moderniseren. Bij deze het politieke machtsevenwicht verstorende factoren komt dan nog de revolutie die het Oostblok momenteel meemaakt. Voorlopig heeft Gorbatsjov met zijn politiek van perestrojka ook een proces van politieke desintegratie op gang gebracht. Hoe positief we ook aankijken tegen de gevolgen die het heeft, of hopelijk zal hebben voor de bevolking in Oost-europa, het maakt natuurlijk een aantal politieke krachten vrij die op zich de politieke stabiliteit tussen Oost en West ondermijnen. Daarbij springt vooral de mogelijke ontwikkeling richting hereniging van de beide Duitslanden in het oog. Hoewel Westduitsland na de Tweede wereldoorlog zich heeft ontwikkeld tot een stabiele democratie met een, via de NAVO en de EG, sterke verandering in het Westen, valt toch niet te voorspellen waar de huidige ontwikkeling toe zal leiden. Kortom: voor de historisch bewuste kijker geven de politieke ontwikkelingen in Europa anno 1989 zeker reden tot zorg.

DEMOCRATIE ALS WONDERMIDDEL

Reden tot zorg geeft ook het feit dat deze groeiende onveiligheid in Europa door de meeste mensen kennelijk niet zo wordt ervaren. Sinds het aantreden van Gorbatsjov ervaren velen Europa als een veiliger plek, terwijl feitelijk bekeken de situatie steeds instabieler dreigt te worden. Daarbij komt dat velen een grenzeloos en naïef vertrouwen hebben in de democratie. Men stelt wel: Hoe democratischer een land, hoe geringer de geneigdheid tot oorlog. Men wijst er dan op dat tot dusver in de geschiedenis van Europa nooit een oorlog is uitgebroken tussen landen met democratische politieke stelsels. Als, aldus deze gedachtengang, het democratisch stelsel maar kan worden verspreid naar het Oosten dan zullen conflicten tussen verschillende machten geheel zijn uitgesloten. In de eerste plaats wordt in deze visie te weinig rekening gehouden met het feit dat we geen enkele garantie hebben dat Gorbatsjov's politiek van glasnost zal slagen. Verder hebben de Oostbloklanden geen enkele democratische ervaring en weten we niet hoe de houding van de bevolking zal zijn als over enkele jaren ook de nu gewenste regering de economische crisis niet snel weet op te lossen. Daarnaast zullen de politieke tegenstellingen binnen Europa, alsmede bepaalde vormen van nationalisme, weer toenemen. Een vergelijking met de situatie in Europa aan de vooravond van de Eerste wereldoorlog dringt zich dan op. Ook toen leefde sterk het idee dat in ons beschaafde werelddeel met de snel aan invloed winnende democratie een oorlog altijd te vermijden zou zijn. Maar de vrijkomende politieke krachten bleken niet beheersbaar te zijn. Toch hoeven we gelukkig de rubriek "buiten onze grenzen" niet so somber af te sluiten in dit laatste nummer van 1989. Het faiÜiet van het communisme geeft ook meer vrijheid aan de christenen achter het ijzeren gordijn en biedt kansen voor de verkondiging van het Evangelie daar. Maar vooral: politieke krachten kunnen dan voor politici soms wel onbeheersbaar zijn, maar de wereldregering in diepste wezen ligt vast in de handen Gods. Door alle rumoer van het wereldgebeuren heen leidt God de wereldgeschiedenis naar het einddoel. Dat we naast politiek inzicht toch ook daar vooral oog voor mochten krijgen.

Leusden,

Drs. H. Lenselink

^) Zie ook o.a. A. G. Goldberg "Kruidvat Europa" Intermediair 8 dec. '89.

^) f. G. Siccama " Westerse defensie in het tijdperk-Gorbatsjov" Internationale Spectator dec. 89.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen