De protestantse Cevennes: Burcht van verzet - schuilplaats voor vervolgden

De dominee aarzelt, want hij wil de gemeente niet in gevaar brengen. Zijn vrouw Magda wordt woedend en wijst hem op zijn christelijke plicht om mensen in nood te helpen. Tronce raakt overtuigd, helpt de man aan valse ‘Franse’ papieren en zorgt voor een veilig onderkomen. En zo komt geleidelijk een hulpactie op gang, die uniek genoemd kan worden. In het dorp met 8000 bewoners worden voor duizenden joden en antifascisten valse papieren geregeld en een verder vervoer naar het zuiden. Bijna duizend joden, hoofdzakelijk kinderen worden haast openlijk in het plaatsje ondergebracht. Enkele scholen tellen 75 procent joodse leerlingen. Maandelijks komen met het treintje van 13 uur nieuwe vluchtelingen aan.
Na de bevrijding groeit Chambon-sur-Lignon uit tot een symbool van protestants verzet tegen de nazibezetting en hulp aan de vervolgden, zowel joden als Duitse antifascisten.
Was het calvinistisch Chambon een uitzondering? Was Tronce de enige ‘verzetsdominee’? Nee. Maar om de heldhaftige rol van de protestanten in de Cevennes te begrijpen moeten we even een duik nemen in de Franse geschiedenis.

Hugenoten
Toen de leer van Luther en Calvijn zich voornamelijk in het zuiden van Frankrijk sterk verbreidde, beschouwden zowel de top van de katholieke kerk als het koningshuis dit als een aantasting van hun macht, als een gevaar voor de kerk en de eenheid van het land. De hugenoten, zoals men de protestanten noemde, werden te vuur en te zwaard vervolgd. De moord op 20.000 Parijse hugenoten tijdens de beruchte Bartholomeusnacht van 23-24 april 1572 werd pas onlangs door de paus als een schandelijke en onjuiste handeling veroordeeld. Een kwart van alle protestanten woonde in en rond de Cevennes, het woeste gebergte in Zuid-Frankrijk. Het calvinisme had hier diep wortel geschoten en ondanks vervolgingen gingen de kerkelijke plechtigheden gewoon door. Toen de koninklijke troepen ook in de bijna onbegaanbare Cevennes een eind wilden maken aan het protestantisme, liep dit uit op een bloedige strijd. Ruim tweehonderd boeren en handwerkers, deels gesteund door lokale adel, verzetten zich hevig. Ze werden de camisards genoemd, naar hun camis (boerenhemd). De camisards slaagden er in van 1702 tot 1710 tegen een leger van 25.000 soldaten stand te houden. Toen moesten de laatste gewapende boeren capituleren of naar het buitenland vluchten. Hele streken waren platgebrand, hele dorpen uitgemoord. En het resultaat? De calvinistische bijeenkomsten werden in de wildernis voortgezet. In rotsholen, in onbereikbare berghutten of oude ruïnes werden de hagepreken gehouden. Pas de Franse revolutie bracht de vrijheid van godsdienst. Hetgeen niet wegnam, dat tijdens de affaire Dreyfus rond 1900 de golf van antisemitisme in Frankrijk ook gepaard ging met een golf van antiprotestantisme.

En zo bleef de herinnering aan vervolging, kwelling en genocide hangen in de diepe dalen van de Cevennes en de verhalen over dappere strijd van de camisards werden van generatie op generatie overgebracht.

Herhaling
Aan de Zuidkant van de Cevennes bevindt zich in het gehucht Mas Soubeyran het Musée du Désert, het museum van de woestijn, zo genoemd naar de calvinistische hagepreken die in de wildernis plaatsvonden. Het museum brengt de geschiedenis in beeld van de hugenoten in de Cevennes. Aan de muur hangen vijf en negentig verordeningen die tegen de hugenoten werden uitgevaardigd alvorens tot rechtstreekse moord werd overgegaan. Hugenoten moesten de openbare diensten verlaten, mochten niet meer in het leger, mochten geen les geven op scholen, mochten niet met katholieken trouwen, moesten extra belastingen betalen, moesten zich regelmatig melden, kregen reisbeperking, werden op straat getreiterd en uitgejouwd, kerken werden verwoest en tot slot kregen de protestantse gezinnen te maken met dragonade. Zij waren verplicht tien of meer dragonders in hun huis onder te brengen. De onbeschaafde kinkels liepen tot in de slaapkamers van de ouders en kinderen. Meer dan 300.000 hugenoten vluchtten het land uit. Zij ontliepen de rechtstreekse vervolging, die uitliep op genocide.
En met een schok ontdekken wij tijdens een bezoek aan dit museum de overeenkomst met de systematische maatregelen die de nazi’s tegen de joden namen, alle gericht op maatschappelijke isolering tot het moment van de ‘Endlösung’. Deze parallel heeft de protestanten in de Cevennes er mede toe bewogen om met alle kracht de hulp aan vervolgden ter hand te nemen en actief verzet tegen de nazi’s te ondersteunen.

Smeltkroes
In 1940 zat het steenkolenbassin van de Cevennes te schreeuwen om mijnwerkers. Tweeduizend Spanjaarden, gevlucht voor Franco, doken daar de mijnen in. Ontelbare Duitsers, Polen en Tsjechen van de Internationale Brigade ontsnapten uit de Franse interneringskampen en gingen half legaal in de mijnen werken. Joodse emigranten sloten zich daarbij aan. Toen op 11 november 1942 de Duitse troepen ook Zuid Frankrijk binnentrokken, begon voor velen de grond onder de voeten te heet te worden. Een uitgebreid netwerk van dominees in de Cevennes heeft er voor gezorgd dat Duitse en andere buitenlandse anti-fascisten een goed heenkomen konden vinden in de moeilijk toegankelijke bergen. De meesten van hen hadden in de strijd tegen Franco de nodige militaire ervaring opgedaan en zo kon het gebeuren dat regimenten van de Franse maquis onder Duitse leiding kwamen te staan. Deze partizanen hebben vanaf de zomer van 1943 zware veldslagen geleverd tegen de SS en troepen van de Duitse weermacht. Daarbij zijn veel slachtoffers gevallen, maar ook grote resultaten bereikt. Toen de invasie begon, was het de taak van de partizanen zoveel mogelijk Duitse troepen vast te houden en te verhinderen dat ze richting Normandië konden trekken. Alleen al in het bovendal van de rivier de Allier werden in de zomer van 1944 20.000 Duitse soldaten tot overgave gedwongen. Op de Mount Mouchet vond een van de grootste veldslagen tussen Duitse troepen en de maquis plaats. Hier is op de kale hoogvlakte een indrukwekkend monument geplaatst naast de resten van een boerderij, die tijdens de gevechten verwoest werd. In een groot en modern opgetrokken gebouw is het nationale museum van de maquis ondergebracht. Het geheel is een plek geworden waar ontelbare Fransen jaarlijks naar toe gaan.

De opeenhoping van politieke immigranten, joodse vluchtelingen en antiracistische georiënteerde protestanten heeft in de Cevennes geleid tot een uitermate sterke verzetsbeweging. Onder die druk ontstond de MP, (Malice Patriotiques) militiegroepen van het collaborerende Vichy-regime, die zich, weliswaar aan de late kant, bij de partizanen aansloten. Opmerkelijk is ook de oprichting van MOI (Maind’Oevre Immigree), de helpende hand van de immigranten. De leiding kreeg de vroegere communistische afgevaardigde in de Reichstag te Berlijn, Otto Kuhne, een man die sinds 1933 in Duitsland zelf, in Spanje en vanaf 1942 in Zuid-Frankrijk onafgebroken de nazi’s had bestreden. De MOI bracht een complete Duitse compagnie op de been, maar mobiliseerde ook Italiaanse, Spaanse, Poolse en overgelopen Armeense groepen. Bij het grote ‘Marquis Defilé van de Overwinning’ op 4 september 1944 in Nimes liepen Otto Kuhne en twee van zijn Duitse vrienden uit de Internationale Brigade voorop. Een bewijs hoe hoog de Fransen de strijd van deze democraten hebben gewaardeerd.

Chambon-sur-Lignon nu
Wie denkt in een armoedig achteraf dorpje te komen, vergist zich. Chambon is een welvarend plaatsje en via talrijke wegen en een spoorlijn makkelijk te bereiken. We liepen langs het College Cevenol. Studenten liggen in het gras te zonnen. Destijds waren het in meerderheid joodse vluchtelingen. Waar liggen Maison de Roche, pension Fleuri en het pension Barraud? Onderkomens voor tientallen joodse kinderen. We kunnen ze niet vinden Maar daar ligt de eenvoudige kerk van dominee Tronce. ‘Hebt elkander lief, staat boven de ingang geschreven. Tegenover de Temple ligt de speelplaats. Het is er een gekrioel en geschreeuw van kinderen. Allen Fransen. Eens speelden daar voor 75 procent joodse kinderen, allen met vervalste papieren. Een koperen plaat aan de muur brengt in het Frans en Hebreeuws een dankbare groet van de joodse overlevenden. ‘De herinnering aan de rechtvaardigen zal altijd blijven’. En rechtvaardig waren ze, de protestanten uit de Cevennes.

Zij hadden over het algemeen nog nooit een jood ontmoet en kenden de term alleen maar uit bijbelonderricht op de zondagsschool. Maar met hun eigen lotgevallen uit het verleden in het achterhoofd en vervuld van christelijke naastenliefde hebben zij duizenden joden gered en door hun hulp aan antifascistische vluchtelingen een grote bijdrage geleverd aan de verzetsbeweging in Frankrijk.

Noten:
Cevennes, terre de refuge door P. Joutard. Le plateau-lignon, accueil et resistance. Acte d’un colloque Bloc-notes 1944 door Aime Vielzeuf. Quand le Gard se liberait door Pierre Mazier. Histoire de la resistance de la France door Henri Nogueres.

Dit artikel werd met toestemming overgenomen uit het ‘Contactblad’ van de stichting ‘40/’45, no. 4/1997

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen