Filippus Melanchthon de vriend van Luther

Na een eerste verkenning van Melanchthons geboortestadje Bretten had ik me geïnstalleerd op een houten bankje op het Marktplein. Terwijl ik mijn ogen wat liet ronddwalen over het schilderachtige pleintje met zijn vierarmige fontein, zijn oude raadhuis en zijn voorname vakwerkhuizen, stak een rijzige figuur, een beetje kalend, een zwarte snor, een donkere bril, in hemdsmouwen, het plein over. Met een woord van verontschuldiging nam hij naast mij plaats. En daarmee begon een oppervlakkig gesprekje over de aanhoudende warmte, het dreigende onweer en het stadje Bretten. Het gesprek kwam ook op Philippus Melanchthon. Weldra bleek dat mijn gesprekspartner niemand minder was dan doktor Stefan Rhein, directeur van het Brettense Melanchthonhaus. Hij vertelde dat Melanchthon op 16 februari 1497 hier geboren was en dat er al plannen in voorbereiding waren om in 1997, tijdens het Melanchthonjaar, zowel in Wittenberg als in Bretten in ruime mate aandacht te schenken aan de 500e geboortedag van Brettens grote zoon. We spraken af dat we elkaar tegen die tijd opnieuw zouden ontmoeten.

In de schijnwerpers
Men zegt wel eens dat Melanchthon zijn hele leven in de schaduw van Luther heeft gestaan. In zijn algemeenheid is dat zeker waar, maar in Bretten staat Melanchthon volop in de schijnwerpers. De plaatsnaamborden langs de invalswegen kondigen al aan dat men de Melanchthonstad nadert. De hoofdstraat van het oude Bretten is de Melanchthonstrasse. Men kan er Melanchthonliteratuur en Melanchthonkaarten kopen in de Melanchthonboekhandel en even voorbij de Melanchthonapotheek vindt men rechts het Melanchthongymnasium en links daartegenover een Melanchthonstandbeeld.
Het hoogtepunt van de Melanchthon-'verering' in zijn geboortestad is het Melanchthonhaus. Het is niet het geboortehuis. Dat is bij een plundertocht door een Frans leger van Lodewijk XIV, evenals de overgrote rest van de stad, in vlammen opgegaan. Opgetrokken uit het rode zandsteenmateriaal dat men in deze streek veel tegenkomt, lijkt het met zijn neo-gotische vormenrijkdom meer op een kerk dan op een woonhuis. Het is echter geen van beide. Op de voorgevel wordt met gouden letters vermeld wat de bedoeling van het gebouw is: "God ter eer en Melanchthon ter gedachtenis opgericht door de Evangelische Christenheid".

Rondleiding
Enkele maanden geleden, aan de vooravond van het Melanchthonjaar 1997, stond ik opnieuw voor het Melanchthonhaus in Bretten, nu om een artikel over "de vriend van Luther" voor te bereiden. Dr. Rhein was zo vriendelijk mij door het gebouw rond te leiden. In de voorhal staat een gedenkzuil uit 1817 met een tekst die in enkele woorden de betekenis van Melanchthon voor de Reformatie aangeeft: „Luther kreeg van Melanchthon onderricht in de Griekse taal, was zijn meest vertrouwde vriend en volgde in bijna alle belangrijke aangelegenheden zijn raad op. Door zijn veelzijdige geleerdheid was Melanchthon van even grote betekenis voor de kerkhervorming als Luther. Keurvorst Frederik de Vrome van de Palts bediende zich van zijn raad bij zijn beslissingen betreffende de godsdienstige leer en de kerkelijke gebruiken in zijn land".
Dr. Rhein wist hierbij te vertellen dat Melanchthon een belangrijke rol heeft gespeeld bij de vertaling van het Nieuwe Testament uit het Grieks in het Duits. Wanneer Luther en hij zich daartoe samen over een Bijbelgedeelte gebogen hadden, moest Melanchthon daarna nog de puntjes op de i zetten. Als er bijvoorbeeld een plaatsnaam in voorkwam, zoals Laodicea, dan moest Melanchthon proberen uit te zoeken of die plaats nog bestond en, zo ja, of die dan nog net zo heette en hoe je dat dan tegenwoordig schreef

8000 boeken
Het grootste deel van de benedenverdieping van het Melanchthonhaus wordt in beslag genomen door de zogenaamde gedachtenishal, een grote ruimte voor het houden van bijeenkomsten en conferenties. Langs de wanden staan bekende kerkhervormers en hun medewerkers, in kalksteen uitgehouwen. Op de wanden is een aantal muurschilderingen aangebracht, die taferelen uit het leven van Melanchthon uitbeelden.
Op de eerste verdieping bevindt zich de stedenkamer. Aan het plafond en langs de wanden zijn 121 wapens te zien van de steden waarmee Melanchthon persoonlijk betrekkingen onderhield. Belangrijker zijn de meer dan 8000 boeken die hier bijeengebracht zijn. Het zijn geschriften van Melanchthon zelf (850 nummers), maar ook boeken die in de loop der eeuwen over hem en over zijn werk geschreven zijn. Een theologenkamer is gewijd aan de theologen met wie Melanchthon heeft samengewerkt. In de vorstenkamer hangen olieverfschilderijen van elf Duitse vorsten die in de geschiedenis van de kerkhervorming een belangrijke rol hebben gespeeld en als zodanig regelmatig met Melanchthon in contact stonden.
Tot slot laat dr. Rhein nog de humanistenkamer zien. Hij wijst erop dat het woord humanist in de 16e eeuw een heel andere betekenis had dan nu. Een moderne humanist is iemand die het geloof in een persoonlijke God afwijst. Maar in Melanchthons tijd was een humanist iemand die zich verdiepte in de werken van de Griekse en Romeinse schrijvers uit de Oudheid. Ook de Bijbel in zijn oorspronkelijke talen had hun belangstelling. En in die zin mag men Melanchthon wel een humanist noemen.

In de schaduw
Waarom is Melanchthon altijd in de schaduw van Luther gebleven? Dr. Rhein weet daar wel een antwoord op. In de eerste plaats speelde de bescheiden aard van Melanchthon een rol. Naast de imponerende persoonlijkheid van Luther bleef hij gemakkelijk een beetje op de achtergrond. Maar er is meer: in zijn latere leven heeft Melanchthon zich met hart en ziel ingezet voor toenadering tussen de verschillende kerkelijke stromingen van zijn tijd. Dat werd hem echter door velen niet in dank afgenomen. De lutheranen vonden hem te calvinistisch, de calvinisten vonden hem te luthers en de roomskatholieken vonden hem te protestants. En zo werd hij uiteindelijk door geen van de kerkelijke groeperingen geaccepteerd als drager van hun gedachtengoed.

Onderwijs
Op 11-jarige leeftijd ging Philipp Melanchthon in het naburige Pforzheim naar de Latijnse school. Voor de beste leerlingen waren er lessen in de Griekse taal. Ook Philipp deed daar ijverig aan mee. Hij behaalde zulke goede resultaten, dat een achteroom op een dag tegen hem zei: „Je heet Schwarzerd, maar je bent zo goed in Grieks, dat ik je een Griekse naam ga geven. Voortaan noem ik je Melanchthon". Het Griekse woord "melan" betekent namelijk zwart en "chthon" is het Griekse woord voor aarde. En zo zou Philippus Schwarzerd ("zwarte aarde") aan de naam gekomen zijn die hij zijn hele verdere leven gedragen heeft.
Nog geen 13 jaar oud, op 14 oktober 1509, werd "Philippus Schwarzerd aus Brettheim" ingeschreven als student aan de universiteit van Heidelberg. In 1512 weigerden de Heidelbergse professoren echter hem te laten promoveren, omdat ze hem te jong vonden. Melanchthon zette daarom zijn studies voort in Tübingen, waar hij twee jaar later afstudeerde. In 1518 werd de 21-jarige Melanchthon benoemd tot professor in de Griekse taal aan de universiteit van Wittenberg. Na afloop van zijn plechtige openingscollege was het Maarten Luther die als eerste hem de hand schudde en feliciteerde. Niemand, ook hijzelf niet, kon toen vermoeden dat hij daar zijn hele leven zou blijven. Wittenberg was in die tijd namelijk een achtergebleven uithoek van Europa. Melanchthon zelf sprak in die begintijd over Wittenberg als een „een ellendig stadje met ellendige leemhutten". Daar kwam nog bij dat hij aan het armoedige eten maar moeilijk wennen kon.
In 1526 werd het professorensalaris verdubbeld. Maar ook daarmee kon Melanchthon niet veel meer doen dan zijn vrouw en zijn drie kinderen onderhouden. Toen andere universiteiten gingen proberen hem weg te kopen, greep keurvorst Johan Frederik de Grootmoedige in. Er moest een „mooi woonhuis" voor Melanchthon worden gebouwd.

"Duitslands leraar"
Het werk van Melanchthon in Wittenberg beperkte zich niet tot het geven van Griekse colleges aan de universiteit. Zoals Luther van Melanchthon Grieks leerde, zo volgde Melanchthon de bijbelcolleges van Luther. Hij werd diens medestrijder voor de Reformatie. Hij vergezelde Luther als deze zich voor kerkelijke en wereldlijke autoriteiten moest verantwoorden. Soms was het te gevaarlijk voor Luther om Wittenberg te verlaten vanwege de ban die over hem uitgesproken was. Dan ging Melanchthon voor hem in de plaats.
Er ontstond ook een uitgebreide correspondentie met mensen in alle delen van het land die advies vroegen bij het invoeren van de Reformatie. Vaak ging Melanchthon op reis om persoonlijk leiding te geven aan de hervormingsbeweging. Vooral op het gebied van het onderwijs werd hij een expert. Hij gaf niet alleen raad aan de plaatselijke overheden, maar schreef ook leer- en studieboeken voor de nieuwe scholen en opleidingen. Die werden tot in de 18e eeuw in Duitsland gebruikt. Vanwege al zijn inspanningen voor de ontwikkeling van het onderwijs in Duitsland werd hij "Duitslands leraar" genoemd, een eretitel die hij dubbel en dwars verdiende.

Levenseinde
Aan het eind van zijn leven begonnen de vele werkzaamheden Melanchthon zwaar te vallen. De dood van Luther in 1546 was voor hem een groot verlies. In 1557 stierf ook zijn vrouw. Sindsdien liet de gedachte dat hij haar weldra in de dood zou volgen, hem niet meer los. Hoewel zijn krachten afnamen, zette hij zijn werk aan de universiteit voort. Op 11 april 1560, 's morgens om 6 uur, gaf hij zijn laatste college in de grote zaal van het Augustijnenklooster te Wittenberg, de volgende dag gevolgd door een toespraak over Jesaja 53: "Voorwaar, hij droeg onze krankheid". Een week later overleed hij, "kalm en biddend", zoals een ooggetuige schreef Hij werd begraven in de slotkapel, evenals veertien jaar daarvoor zijn vriend Luther. i< />

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen