Beloften en begrenzing

Zo stellen R. Plasterk (toen nog wetenschapper) en H. Clever in een voorwoord van een boek over stamcellen. Alchemisten waren op zoek naar de zogenaamde steen der wijzen. Deze zou een remedie vormen tegen alle kwalen en zo onsterfelijkheid schenken. Ze vonden die niet, althans niet in de zin van onsterfelijkheid van het huidige lichamelijke bestaan.

Beloften: op zoek naar de steen der wijzen
Maar de zoektocht daarnaar bleef een belangrijk motief in de Europese cultuur, en in het bijzonder in de ontwikkeling van wetenschap en techniek. Met name de biomedische wetenschap en de biotechnologie nemen hierbij een belangrijke plaats in. En binnen die disciplines gaat momenteel, blijkens het bovengegeven citaat, veel aandacht uit naar stamcelonderzoek.
Dit onderzoek vormt thans een concentratiepunt van lang en diep gekoesterde verlangens in onze cultuur naar overwinning van ziekten en kwalen, ja van de sterfelijkheid zelf. Geen wonder dat discussies over deze ontwikkelingen vaak sterke emoties oproepen. Een belangrijke vraag in het kader van een ethische bespreking van dit onderzoek is dan ook de vraag hoe reëel al de beloften zijn die eraan verbonden worden.
Daarvoor is het nodig de wetenschappelijke stand van zaken kort weer te geven. Toch wordt de ethische beoordeling niet alleen bepaald door de mogelijke gewenste gevolgen. Ook andere ethische invalshoeken dienen in rekening gebracht te worden.

Hiermee zijn de hoofdlijnen van deze korte serie over dit onderwerp gegeven. We beginnen na deze inleiding met een beschrijving van stamcellen en van de stand van zaken van het onderzoek op dit gebied. Daarbij zullen de ethische kwesties aangeduid worden. Vervolgens komt een ethische bespreking van de diverse vormen van stamcelonderzoek aan de orde.

Stamcelonderzoek: wat is het en wat kan men ermee?

Typen van stamcellen
Het beste kan ik uitleggen wat stamcellen zijn aan hand van een beschrijving van de biologische ontwikkeling van een mens vanaf het begin. In biologisch opzicht begint ieder mens met de bevruchting van een eicel door een zaadcel. De bevruchte eicel, ook wel zygote genoemd, bevat een unieke combinatie van erfelijk materiaal afkomstig van de ouders. Uit deze ene cel ontwikkelt zich de hele mens die, als alles goed gaat negen maanden later geboren zal worden.
Maar de zygote vormt ook de placenta en ondersteunende weefsels waarbinnen de vrucht zich ontwikkelt. Het onderscheid tussen cellen die zich tot de vrucht zullen ontwikkelen en die zich tot placenta ontwikkelen, begint zich ongeveer vijf dagen na de bevruchting af te tekenen. Het embryo vormt dan een grotendeels hol bolletje van omstreeks 120-150 cellen, de blastocyst, met een verdikking van de schil op een bepaalde plek. Deze verdikking wordt wel de inner cell mass genoemd.* Uit de cellen van de inner cell mass zal het kind zich ontwikkelen, terwijl de overige cellen van het bolletje zich voornamelijk ontwikkelen tot placenta en weefsels.
Die cellen van de inner cell mass hebben dus in principe het vermogen uit te groeien tot een van de ruim 200 verschillende weefsels waaruit het volwassen menselijke lichaam bestaat. Deze cellen worden pluripotent genoemd, ze kunnen nog alle kanten op. Ze zijn als het ware de stam-cellen van alle cellen waaruit straks het lichaam van deze mens zal bestaan. Naarmate het embryo zich verder ontwikkelt, gaan deze embryonale stamcellen zich meer differentiëren en specialiseren in de diverse weefsels en organen die elk hun eigen functie hebben.
Dit proces verloopt in een groot aantal stappen. Maar in de meeste weefsels blijven enkele cellen bestaan die dat proces maar gedeeltelijk doormaken. Ze houden, in tegenstelling tot volledig gespecialiseerde cellen, het vermogen zich te delen waarna dan een dochtercel zich verder kan specialiseren en de andere gelijk blijft aan de moedercel.
Dit zijn lichaamsstamcellen met een gedeeltelijk doorlopen ontwikkelingsproces en nog het vermogen zich verder te specialiseren tot een cel met een specifieke functie, bijvoorbeeld een huid cel of een spiercel of een bloedcel etc. Deze cellen zijn van belang voor het herstel van schade in weefsels, bijvoorbeeld een wond. Zij worden voorlopercellen genoemd en zitten bijvoorbeeld in huidweefsel, in darmweefsel, in zenuwweefsel.
Naast deze twee typen cellen blijken in sommige weefsels typen cellen te bestaan die tussen de embryonale stamcellen en voorlopercellen in zitten. Ze hebben zich gedeeltelijk gespecialiseerd maar houden nog het vermogen zich tot diverse typen gespecialiseerde cellen te ontwikkelen. Dit betreft vooral cellen in het navelstrengbloed van een pasgeboren baby, en beenmergweefsel dat in het lichaam voortdurend nieuwe bloedcellen produceert. Deze cellen worden wel multipotent genoemd omdat ze zich in het lichaam tot een aantal verschillende typen weefsel kunnen ontwikkelen.

Medisch nut
Sinds een aantal jaren is het mogelijk gebleken om embryonale stamcellen bij de mens in het laboratorium in kweek te brengen. Het gebruik van embryonale stamcellen achten sommige onderzoekers medisch veelbelovend. Ze lijken zich namelijk tot de breedste waaier aan weefseltypes te kunnen ontwikkelen. Daarnaast hebben ze de capaciteit zich in het laboratorium eindeloos te vermenigvuldigen. Daardoor kunnen belangrijke stamcellijnen voor medische doeleinden ontstaan. Op drie manieren denkt men menselijke embryonale stamcellen te kunnen benutten.
1. Embryonale stamcellen uit menselijke embryo’s kunnen worden gebruikt voor onderzoek naar de normale en abnormale ontwikkeling van stamcellen in het vroege embryo tot de gespecialiseerde cel in het kind als het wordt geboren (bijvoorbeeld spiercel, levercel, hersencel). Dit onderzoek kan de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen bevorderen, bijv. tegen kanker en mede erfelijk bepaalde aandoeningen.
2. Embryonale stamcellen in kweek kunnen dienen voor onderzoek naar mogelijke geneesmiddelen en naar eventueel schadelijke stoffen en hun effecten op de ontwikkeling.
3. Vervolgens zijn stamcellen gewenst als uitgangsmateriaal voor het kweken van verschillende soorten cellen die voor behandelingen van patiënten gebruikt zouden kunnen worden. Het betreft dan patiënten met een aandoening die samenhangt met het niet goed meer functioneren van bepaalde typen cellen. Zij zouden met deze gekweekte cellen kunnen worden behandeld: beenmerg voor leukemiepatiënten, zenuwcellen bij de ziekte van Parkinson en Alzheimer en zo meer. Deze mogelijkheid is vooralsnog toekomstmuziek en het is de vraag of dit ooit echt een succes wordt. Veel onderzoekers zijn, in elk geval achter gesloten deuren, niet echt optimistisch. Embryonale stamcellen hebben, los van het intacte embryo namelijk de neiging zich tot tumorcellen te ontwikkelen. In de publiciteit wordt om (financiële) steun te verwerven nog wel eens een te optimistisch beeld geschapen.

De twee belangrijkste bronnen voor embryonale stamcellen op dit moment zijn embryo’s die zijn overgebleven van een behandeling met reageerbuisbevruchting waarbij meer embryo’s tot stand gebracht zijn dan voor voortplantingsdoeleinden gebruikt zijn. Dergelijke ‘restembryo’s’ worden ingevroren voor eventueel later gebruik en wanneer de ouders (de man en de vrouw van wie de zaad- en eicellen afkomstig waren) ze zelf niet meer nodig hebben, kunnen die toestemming geven ze voor onderzoek te gebruiken.
De tweede manier om aan embryo’s te komen, is ze speciaal voor onderzoek tot stand te brengen. Een probleem daarbij is wel hoe men aan de vereiste eicellen komt. Immers, het verkrijgen van eicellen vereist een stimulering van de ovulatie om meerdere eicellen tegelijk te laten rijpen en vervolgens een kijkoperatie om ze te ‘oogsten’. Deze behandelingen zijn niet zonder risico en een vrouw zal deze niet zomaar willen ondergaan.
Een nadeel van dergelijke embryo’s is dat bij transplantatie van daaruit verkregen weefsel naar een patiënt (optie 3 hierboven), de immunologische afstotingsreacties onderdrukt moeten worden, zoals altijd bij orgaantransplantatie, met alle nadelen van dien. Dit is een van de redenen waarom onder onderzoekers en sommige patiëntengroepen belangstelling heeft bestaan voor het zogenaamde therapeutische kloneren. Wat dat inhoudt leg ik uit in het volgende artikel.

Eerste conclusie
Wat we in tot nu toe al wel gezien hebben is dat de wetenschappelijke fascinatie van de mens voor de eigen biologische ontwikkeling en het streven naar beheersing daarvan, grenzen doet overschrijden. Ontluikend leven van mensen wordt puur object van onderzoek. Alsof een mens in het begin van zijn ontwikkeling niet meer is dan wat de wetenschapper er van kan zien. Alsof de oorsprong van de mens – en die ligt in het scheppend handelen van God – geheel samenvalt met diens biologische begin en van dit begin niet de dragende en bepalende geestelijke achtergrond vormt. Waar de methode van de wetenschap bepalend wordt voor ons oordeel over de dingen, vindt een miskenning plaats van het werk van God.

Henk Jochemsen
(Prof.dr.ir. H. Jochemsen was tot voor kort directeur van het Prof.dr. G.A. Lindeboom Instituut en bijzonder hoogleraar op de Lindeboomleerstoel voor medische ethiek aan het VUmc. Momenteel is hij algemeen directeur van Prisma en bijzonder hoogleraar christelijke filosofie aan de Wageningen Universiteit.)

* http://nl.wikipedia.org/wiki/Stamcel

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen