Het tegoed van Miskotte

De naam van Miskotte is in de gereformeerde gezindte nooit zo bekend geweest. Deze onbekendheid had ook te maken met een zekere argwaan. Het feit dat Miskotte zich als een barthiaan presenteerde, was voor velen genoeg om hem te mijden. De argwaan jegens hem werd versterkt door zijn politieke opstelling. Hij was een man van de ‘doorbraak’ die door het socialisme was aangesproken. Uit zijn dagboeken blijkt dat hij van een partij als de SGP niet veel moest hebben. Als de SGP in 1929 zetelwinst maakt, schrijft hij: ‘3 zetels om op imbeciele wijze een geantiqueerd staatsbegrip te verdedigen met het fanatisme, de ketters en geuzen der provincie altijd eigen.’

Een tegoed van Miskotte
Toch zijn er ook gereformeerde theologen die de betekenis van Miskotte voor vandaag willen onderstrepen. Wijlen professor M.J.G. van der Velden was zo iemand. Volgens hem heeft Miskotte ons in de geseculariseerde cultuur iets te zeggen, nu de afkalving ook de gereformeerde gezindte niet voorbijgaat. Drs. W. Dekker, prof. dr. G.C. den Hertog en Tj. de Reus sluiten zich bij die gedachte aan. Ze hebben de handen ineen geslagen om te komen tot een boek over Miskotte. Samen vormen ze de redactie van het boek ‘Het tegoed van K.H. Miskotte. De actuele betekenis van zijn denken voor de gereformeerde theologie.’ Op 25 januari werd dit boek in Apeldoorn gepresenteerd met de hoop dat de kerken van gereformeerd belijden vandaag hun winst kunnen doen met de inzichten van Miskotte. De titel maakt duidelijk dat de gereformeerde theologie zichzelf iets onthoudt als het zich niet laaft aan het tegoed van Miskotte.

Cultuuranalyse
Miskotte heeft rake opmerkingen gemaakt over de culturele ontwikkelingen. Hij voelde aan dat er opnieuw een oorlog op wereldformaat zou komen. Het demonische karakter van het nationaal-socialisme heeft hij als een van de weinigen doorzien. Hij peilde vóór de Tweede Wereldoorlog de leegheid van de moderne mens. Hij vreesde voor een platte massacultuur. De mens leeft niet meer voor een ideaal, hetzij van het geloof, het gezin, de natie of zelfs het humanisme. De mens is tot een vertechniseerd mens geworden, zonder enige levensernst. Hij zag door de tijden heen dat er een nihilistisch menstype zou komen. Deze mens zou volstrekt op zichzelf staan en zijn eigen leventje leven. Hij zou zoeken naar beleving en amusement, om iets te vinden wat er werkelijk toe doet. Achteraf verbazen we ons over de scherpzinnige analyse die Miskotte maakte.

Respect voor De Cock
We verbazen ons niet alleen over de culturele analyse van Miskotte, maar ook over de fijngevoeligheid waarmee hij het menstype van de Afscheiding weet te onderscheiden van het menstype uit de Doleantie. Hij weet het verzet van De Cock tegen het overmoedige, brave, redelijke en liberale verlichtingsdenken positief te waarderen. Hij proeft iets van de levensernst van deze pastor. Hij neemt het op tegen het onrecht dat aan hem is geschied. Deze positieve grondhouding wil niet zeggen dat hij alle theologische overtuigingen voor zijn rekening neemt. Miskotte meent dat in de Afscheiding de verkiezing te veel centraal is komen te staan, ten koste van het verbond en de kerk. Over de Doleantie daarentegen is Miskotte uitgesproken negatief. Hij meent dat de Doleantie uit de mens is. Hij ziet overeenkomst tussen Kuyper en Hitler. Hij oefent felle kritiek uit op de antithese en de vereenzelviging van politieke conservatieve standpunten met Gods wil. Als grondtoon van de Doleantie hoort Miskotte de zichtbaarheid en controleerbaarheid van het verbond. De radicale diepte van de Schrift ontbreekt eraan, evenals de notie van het vreemdelingschap. Daarom kan het bevindelijke element ook niet tot bloei komen. Het christelijk geloof wordt vereenzelvigd met invloed en macht. Het is voor hersteld hervormden wel aardig om te weten dat de auteur van dit thema - M.J.G. van der Velden – meer overeenkomst ziet tussen de hersteld hervormden en de Doleantie dan met de Afscheiding. Laat het ons tot zelfonderzoek brengen: Zijn wij verburgerlijkt? Zoeken wij in het uiterlijke het wezenlijke? Missen we de bevindelijke diepte? Zijn we het zicht op volk en volkskerk kwijtgeraakt?

Predestinatie
Prof. G.C. den Hertog schildert de theologische ontwikkeling van Miskotte. Door de bestudering van Kohlbrugge ziet Miskotte het grote verschil met het joodse denken over de wet. Terwijl Kohlbrugge de vervulling van de wet benadrukt in het werk van Christus, betekent het talmudische denken over de wet een zware last voor de christen. Het wezen van de joodse religie is de correlatie (=wederkerigheid) tussen God en mens. De mens heeft een zekere vrijheid tot het goede. Hij is geroepen om dit goede te doen. De mens moet wel een reus zijn om aan deze roeping te beantwoorden. Miskotte gelooft niet zo in reuzen. Hij kiest een andere insteek. Hij benadrukt dat Gods vrijmacht alle wederkerigheid uitsluit. Tegenover de correlatie plaatst hij de predestinatie.

De Naam
Het spreken over ‘De Naam’ is karakteristiek voor Miskotte. Dr. G. van den Brink leidt ons in dit thema nader in. Hij laat zien dat Miskotte niet algemeen over God wil spreken. Als we bij het algemene spreken over God beginnen, zullen we Hem nergens tegenkomen. Miskotte is daarom ook uiterst kritisch over religie in het algemeen en een algemene openbaring. We moeten volgens hem bij het bijzondere beginnen. Omdat God daarmee begint en Zijn Naam aan ons openbaart. Daarom is Miskotte er ook tegen om te spreken over antromorfismen (=mensvormig spreken over God) in de Bijbel. Als we het spreken over God als herder als een antromorfisme duiden, missen wij het bijzondere in deze uitspraken. Achter deze opstelling van Miskotte zit kritiek op het scholastieke denken. Van den Brink verwijst in dit verband naar Hellenbroek die in zijn vragenboekje eerst de vraag stelt Wat God is voordat hij vraagt Wie God is. Hellenbroek zegt dan ook nog dat God eigenlijk geen Naam nodig heeft. Hieruit spreekt een metafysisch en abstract godsbeeld. Dit godsbeeld werkt vervreemdend.

Het Oude Testament
Miskotte heeft zich ook bezonnen op het tegoed van het Oude Testament. Volgens hem zijn er in het Oude Testament aspecten die niet aan de orde komen in het Nieuwe Testament. Deze aspecten mogen wij niet vergeten. Hij denkt dan aan het aardse leven, het sociale van de oudtestamentische wetten, de betekenis van het volk Israël en de politiek. Ook de aanvechting van Job en de vermoeidheid in het boek Prediker mogen een blijvende plaats krijgen in het christelijke leven. Vanuit deze verbondenheid met het Oude Testament kunnen we ook zijn chiliasme verstaan. Een christen is geen heilsegoïst, maar heeft een open oog voor de volkeren. De christen lijdt aan de geschiedenis. Vandaar dat we de gedachte aan een duizendjarig vrederijk niet los mogen laten. De verwachting voor de aarde is niet alleen voor de economen, maar ook voor de theologen.

Het gebed

Van de overblijvende thema’s in dit boek over Miskotte noemen we alleen nog het hoofdstuk over het gebed. Drs. M. van Campen bespreekt het vaak herdrukte en vertaalde boek van Miskotte over de weg van het gebed. Hij tekent daarin dat Miskotte zich aanvankelijk voelde aangetrokken tot het mystieke, maar bij het ouder worden steeds meer door het geloof moet leven. In dit hoofdstuk komen heel authentieke momenten uit het hart van Miskotte naar boven. Hij vraagt zich af of iemand zich wel ooit zo heeft bedrogen als hij. Hij herkent de vijf nieten van Schortinghuis. Hij gaat te rade bij de ‘Geestelijke verlatingen’ van Hoornbeeck. Het is ook scherpzinnig als hij aanwijst dat veel gebeden niet boven het heidense voorzienigheidsgeloof uit komen. Hij verzet zich tegen een goedkope duiding van de onverhoorde gebeden of een vlucht in de gebedsgenezing. Het bidden is bovenal een antwoord op het Woord. In het ware gebed komt het tot kennis en aanbidding van de levende God. Het is bovendien een meezuchten met de ganse schepping om de totale verlossing.

Een tegoed voor de gereformeerde theologie?
Het is geen vraag of Miskotte ons tot nadenken kan stemmen. Het is wel een vraag - een grondvraag zelfs! – of bij de verschijning van dit boek over Miskotte de aarzeling ten opzichte van deze theoloog is weggenomen. Ik denk dat er nog wel aarzelingen overblijven.
1. Hoewel Miskotte zich verzet tegen het joodse correlatiedenken, bepleit hij het joodse denken tegenover de zogenaamde Griekse geest. Hoe verhouden zich deze twee invalshoeken? Miskotte bepleit tegenover het correlatiedenken het predestinatiedenken, maar hij bedoelt daarmee niet het plan dat God vóór de tijd heeft gemaakt. Het is bij hem Gods besluit in de tijd. Daarachter ligt het verzet van Miskotte tegen de metafysica in de traditionele godsleer. God zou daarin worden losgemaakt van de wereld en de mens. Miskotte heeft dan ook moeite met het klassieke spreken over Gods onveranderlijkheid. Dit is ingrijpend!
2. Dit heeft ook alles te maken met het openbaringsbegrip van Miskotte. Omdat hij niet wil spreken over de alles voorafgaande God, spreekt hij ook niet over de alles voorafgaande waarheid die in God rust. Hij spreekt niet van een gegeven, voor alle tijden geldende en onfeilbare openbaring van het Woord, maar openbaring is voor hem iets wat steeds opnieuw gebeurt. Als deze theoloog zo over de openbaring denkt, is het niet verwonderlijk dat hij de belijdenis ook ernstig relativeert.
3. Van den Brink legt in zijn bijdrage de vinger bij het gegeven dat bij Miskotte de genade meer gewicht krijgt dan Gods rechtvaardigheid. Hij stelt dan ook de terechte vraag of dit niet tot een universele benadering van het heil leidt. Wijlen drs. K. Exalto heeft in de Waarheidsvriend ooit opgemerkt dat het bijzondere van God – waarop Miskotte de nadruk legt – zo toch weer algemeen wordt.
4. De politiek linkse opstelling van Miskotte heeft te maken met zijn visie op het Oude Testament. Vanuit de waardering van het aardse bepleit Miskotte dat we ons niet moeten neerleggen bij de bestaande maatschappelijke situaties, maar God wil veranderingen op aarde. Vanuit het nieuwe van Gods koninkrijk kan het op aarde niet bij het oude blijven. In het algemeen kan worden gezegd dat bij deze benadering de noties van hel en hemel geheel of gedeeltelijk verdwijnen. Het koninkrijk van God krijgt aardse gestalte. Nu is er niets mis mee dat we oog hebben voor de aarde in de herschepping, maar het heil is groter dan het hier en nu. Hoe ligt dit bij Miskotte? Wat is uiteindelijk het heil bij Miskotte? Is dat de verzoening met God, de vergeving van de zonden, het eeuwige leven?
5. In het verlengde van het voorgaande vragen we ons af of de waardering van het aardse leven samenhangt met de waardering van de schepping en de scheppingsordeningen. Dat blijkt niet het geval te zijn. Miskotte komt via Christus bij de schepping uit. Daarom zijn strijd tegen de algemene openbaring en tegen het denken in scheppingsordeningen. Er is wel eens opgemerkt (door ds. C. den Boer) dat de genade bij Miskotte wel aan de natuur raakt, maar ze schampt er toch langs. Er kan niet worden gesproken over de kenmerken van het werk van de Heilige Geest in het leven van de gelovige. Dit is een docetische trek in de theologie van Miskotte. Omdat Miskotte zijn theologische uitgangspunt in Christus kiest, verhindert dat hem om de zonde werkelijk ernstig te nemen. Ondanks de ontmaskerende opmerkingen over de cultuur ontbreekt de toornende God.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen