Niet alleen maar een volksleider in kale jas

Zowel vorig jaar (ter herinnering aan zijn geboortejaar) als dit jaar (op 10 juli is het 400 jaar geleden dat hij stierf) werd en wordt er heel wat aan de prins van Oranje „gedaan": er zijn speciale munten geslagen, er is een uitgebreide televisieserie over Willem aan de gang en verder is de rij boeken die over Willem van Oranje in de loop der jaren waren verschenen natuuriijk weer met een aantal uitgebreid.

Afgerekend
Wie zich liever niet beroofd ziet van het traditionele beeld van prins Willem doet er misschien goed aan geen kennis te nemen van wat veel hedendaagse historici over hem schrijven. Want daarin wordt, meer of minder grondig, afgerekend met het beeld van de vader des vaderlands, die „met de Potentaat der potentaten een verbond had gemaakt" en die „den koninck van Hispanje altijd heeft geëerd".

De vraag is nu; zagen de auteurs van de geschiedenisboekjes zoals die op onze (christelijke) scholen werden gebruikt het allemaal niet van een al te zonnige en simplistische kant? Hebben ze misschien zelfs wel met opzet een te positief beeld van de prins als staatsman en als mens getekend? Met andere woorden: hebben de historici die erop wijzen dat Willem, die trouwens nooit de moeite schijnt te hebben genomen zich de Nederiandse taal eigen te maken, ook z'n minder fraaie kanten had, een matig militair was en niet aan het hoofd van de partijen stond, ook niet een beetje gelijk?

Radeloos
Ook vroeger waren trouwens de meningen over Oranje onder het volk sterk verdeeld. Dat bleek wel na de moord: inwoners van Delft zouden na 's prinsen dood radeloos en huilend over straat gelopen hebben, volgens sommige geschiedschrijvers waren alle Nederlanders als verdoofd, een ononderbroken rij zou de prins een laatste groet hebben gebracht.

Maar er was ook vreugde, uiteraard met name onder de rooms-katholieken, die uiterst voldaan waren over de daad van hun „martelaar" Balthasar Gérards. Overigens zorgde de kwestie „Waren Oranje en Nederland altijd onverbrekelijk verbonden?" ook vijftig jaar geleden al voor de nodige discussies. Medewerkers aan een gedenkboek over de vader des vaderiands dat in '33 verscheen werd te verstaan gegeven dat hun verhalen positief gestemd moesten zijn. Met als gevolg dat voor sommige bijdragen met een wat gereserveerde ondertoon geen plaats in het jubileumboek werd ingeruimd. . .

Ans Herenius-Kamstra steekt in haar met veel gravures, schilderijen en andere afbeeldingen verluchte boek „Willem van Oranje" haar bewondering voor de prins niet onder stoelen of banken. „Oranje was allesbehalve een supermens. (. .) Hij was gewoon een man die nooit onrecht kon zien, die wreedheid verafschuwde en al zijn bezittingen en zijn eigen leven in de waagschaal stelde om die wreedheid en dat onrecht te bestrijden. (. .)

Hij schipperde vaak, hij was lang niet altijd even eeriijk. Hij heeft bedenkelijke compromissen gesloten en fouten gemaakt. Hij heeft grandioze overwinningen behaald en smadelijke nederlagen geleden en hij heeft nooit een geheim gemaakt van zijn twijfel, zijn zorgen, zijn onvoorstelbare eenzaamheid. (. .) Een man om van te houden. Zelfs na vierhonderd jaar nog".

Menselijk
Een gedegen studie over het leven van Willem van Oranje kan dit boek onmogelijk genoemd worden, maar dat zal ook de opzet niet geweest zijn. Het is duidelijk gericht op een breed publiek. Natuuriijk komt Oranje aan de orde als prins en als staatsman (zijn conflicten met Philips II en Alva, zijn rol als rebellenleider) maar ook (en zeker niet in de laatste plaats) als mens.

Waarbij het allemaal soms wat erg menselijk is beschreven: „In de lente van 1545 bracht Willem de Rijke zijn zoon naar de Nederlanden. Zou Willem jr. hebben gehuild, toen hij de slotpoort van zijn ouderlijke woning uitreed? Waarschijnlijk niet. Hij had de tijd gehad om aan het idee te wennen; als een echte jongen was hij nieuwsgierig naar hetgeen hem te wachten stond, en hij vond het wel spannend ook".

Vrij uitgebreid gaat ze in op zijn huwelijken en zijn (soms minder edele?) trouwmotieven. Zijn eerste huwelijk, met Anna van Egmond, moet gelukkig geweest zijn. Vrij korte tijd na haar overlijden ging de weduwnaar op zoek naar een nieuwe echtgenote, die van hoge geboorte moest zijn en een flinke bruidsschat diende mee te brengen.

Hij dacht zo iemand gevonden te hebben in Anna van Saksen, maar dat huwelijk bleek een grote mislukking: Anna begon zich na de eerste jaren bijzonder ergerlijk te gedragen, vernederde haar man op een weerzinwekkende manier. Ze werd overgebracht naar de Dillenburg en stierf in een kerker. De verbintenis met Charlotte de Bourbon was kortstondig, maar gelukkig. Uit dit huwelijk, dat zes jaren duurde, zijn zes dochters geboren.

Charlotte stierf van uitputting nadat ze haar man, die bij een aanslag levensgevaariijk gewond was geraakt, trouw had verpleegd. Willem huwde vervolgens Louise de Coligny, die haar vader en haar eerste man voor haar ogen vermoord had zien worden. Niet lang na de geboorte van haar zoon, Frederik Hendrik, was ze getuige van de moord op haar tweede man.

Diplomaat
Iets anders van toonzetting is „Willem van Oranje" door historicus J. G. Kikkert. Ook daar wordt Willem als mens niet vergeten, maar veel meer gaat het toch om zijn historische betekenis en zijn plaats in de strijd tegen het rooms-katholicisme. Kikkert noemt de prins „een voortreffelijk diplomaat, een matig militair en in het geheel geen financier". „Hij gooide het geld met scheppen over de balk en had bijna altijd wel ergens schulden.

Dat Willem van Oranje weinig weet had van de beroerde sociale omstandigheden van zijn tijd, mag hem door latere geslachten nauwelijks kwalijk genomen worden. Hoge edelen hielden zich toen - en ook nog veel later - niet met dit soort problemen bezig". Hoogst interessant is hetgeen Kikkert schrijft over de godsdienstige voorkeur van Oranje.

Hij beweert dat het calvinisme in feite een spaak in Willems wiel heeft gestoken. „Het nieuwe geloof veroorzaakte een krachtige beweging van onderaf in de samenleving van de Lage Landen. Evenmin als de meerderheid van zijn standgenoten hield Willem van Oranje van bewegingen van onderaf. Bovendien was hij sterk afkerig van iedere vorm van godsdienstig fanatisme".

Veelzeggend was in dit verband ook wel dat de fellere calvinisten de prins niet direct, in navolging van Oranjes lijkredenaar „een treffelick instrument Gods" konden noemen. Oranje zou pas in 1573 - elf jaar voor zijn dood — voor het eerst in het openbaar een calvinistische godsdienstoefening hebben bijgewoond. Opmerkelijk is dat hij een jaar later bereid bleek zijn oudste dochter Maria aan een zeer rooms-katholiek heer uit te huwelijken.

Geen vader
De balans opmakend, stelt Kikkert dat Willems positie van opstandelingenleider slechts van tijdelijke en voorbijgaande aard was. Nadien was hij de „internationale edelman, méér dan de volksleider Willem die in een kale jas langs de grachten wandelde". De al eerder genoemde luisterrijke doopplechtigheden van Maurits en Frederik Hendrik zouden een veel juister beeld geven van de prins van Oranje.

De schrijver concludeert dat de term „vader des vaderlands" wel wat al te ver gaat. „Willem was geen vader en er was geen vaderiand, tenzij men het gewest Holland als vaderiand voor héél Nederiand zou willen aanvaarden. (. .)

Pas in de loop van de vorige eeuw, toen het koninkrijk er al lang was, begon men over Nederland te spreken als over een vaderland". Op de vraag of de prins de grondslag van Nederland als onafhankelijke staat heeft gelegd zegt Kikkert: „Willem heeft in het proces dat daartoe leidde onherroepelijk een belangrijke rol gespeeld - bij tijd en wijle zelfs een hoofdrol - al is hij ook in dit opzicht door latere geslachten groot geschreven".

N.a.v. „Willem van Oranje" door Ans Herenius-Kamstra, uitgave Zomer & Keuning, Ede, 1983, paperback, 96 blz., ills. (zwart-wit en kleur), prijs ƒ 14,90.

„Willem van Oranje", door J. G. Kikkert, uitgave Fibula-Van Dishoeck, Weesp, 1983, paperback, 159 blz„ zwart-wit-ills„ prijs ƒ 19,90.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen