LEZEN, LUISTEREN, LEREN Gereformeerde hermeneutiek in vogelvlucht

WAT IS HERMENEUTIEK?

Leuk idee van de buurman: barbecueën met elkaar is gezellig, maar zullen we ook eens een soort bijbelstudiegroepje oprichten bij ons in de straat? Er is voldoende animo, want de buren kunnen prima met elkaar opschieten. Ze behoren wel tot heel verschillende kerken, maar ‘we hebben toch één en dezelfde Bijbel’? Hooglied, laten we dat samen gaan lezen.

De eerste de beste avond ontstaat een hele discussie, vooral bij Hooglied 1:5 ‘donker van huid ben ik, doch liefelijk’. De buurvrouw van nr. 6 kan maar weinig met deze tekst, ze proeft er discriminatie in en achterstelling van de vrouw. De over-buurman van nr. 2 vindt het juist een heel mooie tekst: moet je eens zien hoe in dit Bijbelboek de vrouw een hoofdrol speelt! Maar die van nr. 15 komt met iets heel anders: het gaat hier over de uiterlijke mismaaktheid van de kerk, gevolg van vervolging en ketterij. Welnee, zegt zijn vrouw, ik lees hierin dat je ondanks de zwartheid van je zonden, door Gods genade toch ‘bekoorlijk’ mag zijn. Waar haal je dat vandaan, roept iemand, je bent gewoon aan het vergeestelijken? En zo ging het nog even door.

Het werd een lange en verwarrende avond, en dit heeft alles te maken met hermeneutiek. Het lijkt zo eenvoudig: je leest een Bijbeltekst en je denkt dat je weet wat er staat. Maar je brengt wel jezelf mee bij het Bijbellezen. In wat voor verbanden plaats je een tekst en vanuit welk perspectief kijk je ernaar? Jouw vooronderstellingen, jouw denkbeelden, jouw verstaanskaders - die kleuren zo snel je tekstbegrip en jouw verstaan van de betekenis van de tekst. Het is de hermeneutiek die zich bezighoudt met de kunst van het interpreteren van een tekst. Hermeneutiek is de bezinning op het proces van het lezen en verstaan van een tekst.

HERMENEUTIEK IN SOORTEN EN MATEN

Tijdens de Bijbelstudieavond die we zojuist beschreven, kwamen heel verschillende hermeneutische benaderingen boven. Wie vanuit een feministische of maatschappijkritische opstelling een Bijbeltekst leest, ziet andere zaken dan iemand die een allegorische uitleg voorstaat. Kerkelijke en theologische tradities beïnvloeden het Schriftverstaan aanzienlijk. Wat een verschil kan er zijn tussen een lutherse, een rooms-katholieke en een evangelische Bijbellezing. Wat een afstand tussen een liberale en een orthodoxe hermeneutiek.

Zo is ook te spreken van een gereformeerde hermeneutiek. Historisch gezien is dit een hermeneutiek die gaat in het spoor van de gereformeerde traditie. Bijzondere ankerpunten zijn hierbij de theologie van de Reformatie in de 16e eeuw, van de Nadere Reformatie en de Puriteinen in de 17e en 18e eeuw, en van het neocalvinisme in de 19e en 20e eeuw. Meer nog dan in andere kerkelijke en theologische tradities heeft de Bijbel in deze gereformeerde theologie een prominente rol gespeeld. Hier neemt de Bijbel een unieke plaats in, die met het adagium Sola Scriptura kan worden getypeerd: de prioriteit van het Woord als bron en norm. Dit betekent niet dat de gereformeerde hermeneutiek een gesloten systeem van bijbeluitleg biedt met een set kant-en-klare regels. De gereformeerde hermeneutiek bestaat uit een serie bakens in zee die een goede koers mogelijk maken. Een viertal van deze bakens bekijken we van naderbij.

DE SCHRIFT HET WOORD VAN GOD

Basaal voor de gereformeerde hermeneutiek is de belijdenis dat de Bijbel het door mensen geschreven Woord van God is. Over dit Woord zullen wij niet heersen, maar het zal over ons heersen. Het zal onze vragen niet alleen beantwoorden maar ook corrigeren, ons oordelen en denken sturen. Dit vraagt om een omgang met de Bijbel in groot respect en liefde, en brengt ons als lezer permanent in de verwachtingsvolle luisterhouding van de leerling: ‘Spreek HERE, want uw knecht hoort’ (I Sam. 3).

Wij weten dat we de Schriften niet als een onbeschreven blad of in een geestelijkcultureel vacuüm lezen. Wij brengen onszelf mee, met onze denkkaders en onze kerkelijk en cultureel bepaalde vooronderstellingen. Dit is onvermijdelijk, en het is goed ons dit steeds bewust te zijn. De boodschap van de Schrift wil ook juist ín die realiteit van ons leven inclusief onze cultuur landen. De vragen en mogelijkheden van het leven hier en nu, in de wereld van heden, nemen we mee in het lezen van de Schrift, maar zullen steeds door het kritisch tegenover van het Woord van God gefilterd worden. Laat de Bijbel volledig uitspreken, in al zijn delen, zonder voortijdige interrupties van onze morele oordelen of geestelijke voorkeuren. Sola et tota Scriptura: alleen de Schrift en de gehele Schrift. Dus ook die gedeelten die ‘schuren’.

WOORD EN GEEST

Voor het verstaan van de zin van deze Schrift zijn wij aangewezen op en afhankelijk van het werk van de Heilige Geest. Hij was de ‘eerste Auteur’ van de Bijbel. Hij was het die de bijbelschrijvers in dienst nam met heel hun denken, hun taal, hun leefwereld, om het Woord van God langs die weg gestalte te laten krijgen. Zijn leiding hebben we nodig, wil het komen tot een werkelijk verstaan van waar het in de Bijbel wezenlijk om gaat.

Dit betekent niet dat we het verder wel zonder Bijbelonderzoek kunnen doen. Alsof serieuze vragen naar literaire verbanden en historische achtergronden van de Bijbeltekst er eigenlijk niet toe doen. Het moderne bijbelonderzoek heeft juist een wereld van gegevens in en achter de Bijbeltekst al meer toegankelijk gemaakt, die ons zicht op de Bijbeltekst zeer verrijken. Methoden van literair en historisch onderzoek in en rondom de Schrift zijn geheel legitiem, en noodzakelijk, en we zijn blij met goede vruchten daarvan.

Geest en methode mogen niet tegen elkaar worden uitgespeeld. Ook dit is basaal voor een gereformeerde hermeneutiek, die zich keert tegen spiritualisme. Het gebed om de leiding van de Heilige Geest maakt nooit exegetische methoden en hermeneutisch doordachte benaderingen overbodig, en andersom. Woord en Geest tezamen: deze overtuiging behoort tot de rijkste herontdekkingen van de Schrift in de Reformatie. Dit betekent dat we voor de bijbeluitleg hoofd én hart nodig hebben. Het gebruiken van je verstand bij een gezonde literaire en historische uitleg gaat samen met het gebed van het hart om het verstaan van de geestelijke waarheid van de tekst.

UITLUISTEREN VAN HET WOORD

Kenmerkend voor een gereformeerd Schriftverstaan is de wil om zo volledig mogelijk recht te doen aan de tekst in zijn eigen en bredere context. Het rekening houden met de eigen aard en het genre van een tekst is daarbij van groot belang. De ene tekst is de andere niet, wie alles letterlijk-historisch wil lezen doet geen recht aan de variatie in taal en literatuur die de Heilige Geest gekozen heeft in de Schriftwording. Lees een profetie niet als een soort toekomstvoorspelling, of een historische tekst als een precies journalistiek verslag.

Bij het lezen van de tekst is ook steeds voor ogen te houden, dat deze deel uitmaakt van het grotere geheel van de dynamiek van de bijbelse boodschap, die gedragen wordt door de heilsgeschiedenis. De lijn schepping-zondeval-verlossingvoleinding met daarin de verschillende verbonden, en in het bijzonder de Persoon en het werk van Christus en de uitstorting van de Heilige Geest, markeert de weg die de HERE God gaat met mens en wereld, een weg die niet omkeerbaar is. De uitleg van de enkele tekst houdt steeds rekening met de directe context én de plaats daarvan in het grotere geheel van de Schrift. Typerend voor de gereformeerde hermeneutiek is het accent op deze eenheid van de Schrift, in oud en nieuw verbond, Oud en Nieuw Testament. Dit heeft directe consequenties voor de uitleg van de Bijbeltekst. De hele canon is het klankbord van de enkele tekst.

HET HART VAN HET WOORD

Het Sola Scriptura, de Schrift alleen, is niet bedoeld om van de Bijbel een ‘papieren paus’ te maken. Gereformeerde hermeneutiek heeft niets van doen met biblicisme. Het Sola Scriptura is dan ook direct verbonden met het Solus Christus: Christus alleen. Hij is het hart van de Schriften, het gaat om Hem. Deze wetenschap voorkomt wettisch Schriftgebruik. Van de Bijbel mag geen oneigenlijk gebruik gemaakt worden als handboek voor welke wetenschap ook; de Schrift is een geloofsboek met een eigensoortig, gericht gezag. Een gereformeerde bijbellezer mag tot de Schrift komen met zijn vragen op velerlei gebied: geloof, ethiek, maatschappij, wetenschap. Hij zoekt deze Schrift zo zuiver mogelijk te lezen, te vertolken en te verwerken in zijn zoeken naar antwoorden op zijn vragen.

Daarbij zullen niet op alle onderdelen door elke gereformeerde kerkgemeenschap dezelfde beslissingen worden genomen. In onze uitleg en ons verstaan van de Schrift met het oog op hedendaagse vragen kan het Bijbels tekstgetuigenis niet op hoofdlijnen, maar wel op onderdelen verschillend gewogen worden, wat onvermijdelijk spanningen oplevert. Van grote betekenis is echter steeds dat de gereformeerde theologie en kerk de Schriften beluistert tot op Christus, en zó alle vragen stelt en beantwoordt, in elke eeuw en in wisselende contexten opnieuw. Volgens een al oude overtuiging ‘reformata et reformanda’: wat gereformeerd is moet ook steeds gereformeerd worden. Geen stilstaand water, maar een levende stroom in de bedding van een eerbiedig lezen van het oeroude Woord van God, dat elke dag verrassend nieuw is.

Prof. dr. H.G.L. Peels (1956) is aan de TUA hoogleraar in de oudtestamentische vakken en is momenteel tevens rector

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen