De Melanchton der Afscheiding

Bovenstaande woorden vormen een klein fragment uit een preek over de tekenen der tijden. Ze werden uitgesproken, zo'n anderhalve eeuw geleden, door ds. George Frans Gezelle Meerburg, predikant te Almkerk (N-B). Een dominee die behoorde tot de eerste groep van predikanten die rond 1834 meenden de Hervormde Kerk te moeten verlaten, maar die onder de Afgescheidenen toch een eigen, min of meer geïsoleerde plaats innam. George Frans Gezelle Meerburg werd op 1 november 1806 geboren in Leiden, als zoon van een welgestelde dekenfabrikant. Hij was nog maar een paar maanden oud, toen Leiden getroffen werd door een ramp van ongekende omvang. Op 12 januari 1807 vloog een kruitschip in de lucht, waardoor een groot deel van de stad werd verwoest. Het mag een wonder worden genoemd dat George de ramp overleefde. Het voorste gedeelte van het huis, waar ook de wieg stond, stortte in, maar even daarvoor was de baby door één van de huisgenoten naar een andere kamer gebracht.

Scholte
Vader Meerburg wilde zijn zoon in de zaak hebben, maar George voelde zich op jeugdige leeftijd al geroepen tot "het wondere ambt". In 1826 liet hij zich inschrijven aan de Leidse Universtiteit. Daar behoorde hij tot "de club van Scholte", waarvan ook de latere voormannen van de Afscheiding (Van Velzen, Brummelkamp en Van Raalte) deel uitmaakten. dag 20 oktober 1833 werd hij bevestigd door zijn zwager ds. C.C. Callenbach uit Nijkerk, die met zijn zuster Catharina getrouwd was. Meerburg zelfwas toen nog vrijgezel. Vier jaar later zou hij in het huwelijk treden met een meisje uit het naburige Waardhuizen, Johanna van de Beek. Maar voordat het zo ver was zou er in Almkerk heel wat gebeuren...

Volle kerken
Van meet af aan trekt Meerburg volle kerken. Uit de naburige gemeenten -Andel, Giessen en Rijswijk- stromen de kerkgangers toe. Er is op vele plaatsen honger naar het Woord. De klassiek-gereformeerde prediking is schaars en de mensen hebben er wat voor over om gevoed en gesticht te worden. De nieuwe dominee van Almkerk brengt een prediking die aan duidelijkheid niets te wensen overlaat. De hele Bijbel is voor hem het Woord van God. Jezus Christus is de enige Weg om zalig te worden. De moderne opvattingen wijst hij radicaal af. En de kerk, die allerlei wind van leer tolereert, stelt hij in staat van beschuldiging. Maar hij doet dat niet uit de hoogte. De vinger wordt niet uitsluitend naar anderen gericht. In zijn prediking klinkt het telkens: "Wij hebben God op 't hoogst misdaan." Uiteraard is niet iedereen gelukkig met het optreden van ds. Meerburg. Met name ds. C.W. Pape in Heusden -scriba van het Classicaal Bestuur- bekijkt de ontwikkeling in zijn regio met argusogen. Er is al een Scholte in Doeveren en een Van Rhee in Veen... In Almkerk nog zo'n "dweper" erbij, dat is voor hem rijkelijk veel van het goede. IJverig gaat hij op zoek naar stokken om de hond te kunnen slaan.

Gezang
Er is spoedig een stok gevonden. Elke predikant is verplicht om per dienst minimaal één gezang op te geven, en in de voorbereidingsdienst voor het Heilig Avondmaal de vier voorgeschreven vragen te stellen. Meerburg, geen scherpslijper, voldoet aanvankelijk aan beide verplichtingen. Maar wanneer hij constateert dat het overgrote deel van zijn gemeente er bezwaren tegen heeft, laat hij het na. Nu zien zijn vijanden hun kans schoon. „Gelukkig", schrijft Pape aan zijn vriend, de ambtenaar Janssen in Den Haag, „dat het niet laten zingen der gezangen genoegzame punten van beschuldiging oplevert."
Extra bezwarend voor ds. Meerburg is, dat hij juist in het heetst van de strijd samen met zijn zwager ds. Callenbach uit Nijkerk, gesignaleerd is onder het gehoor van ds. Scholte, die inmiddels afgezet is en voorging in een boerenschuur in Sprang. „Als het naar mijn zin gaat", schrijft Pape weer, „dan gaan zij ook de weg van Scholte op."
Om een lang verhaal kort te maken. Meerburg moet voor de classicale commissie verschijnen. Hij geeft de beschuldigingen toe, maar zegt geen enkel plan tot afscheiding beraamd te hebben. Het gaat hem er alleen om „de eere Gods en de stichting der gemeente te bevorderen." Als hij na bedenktijd geen beterschap belooft, wordt hij op 24 november 1835 -tegelijk met zijn classisbroeder Van Rhee uit Veen- uit het ambt ontzet. Twee jaar heeft hij dan de gemeente Almkerk gediend.

Afzetting
Ds. Meerburg en zijn ouderlingen weigeren de afzetting te erkennen, omdat ze de hele handelwijze van het Classicaal Bestuur in strijd achten met het Woord van God, „zoo dat wij ons met Zijn Eerwaarde afscheiden van het Nederlandsch Hervormd Kerkgenootschap." Een groot deel van de gemeente volgt en in september 1836 wordt de Acte van Afscheiding door ongeveer 260 personen getekend. Intussen is het onrustig geworden in Almkerk en omgeving. De alarmerende berichten die ds. Pape voortdurend de wereld instuurt dragen daar niet weinig aan bij. Telkens vraagt hij om maatregelen van hogerhand, om orde en rust te handhaven. Er komen soldaten naar Almkerk, die worden ingekwartierd bij de Afgescheidenen. Godsdienstoefeningen moeten in particuliere huizen, soms ook in de open lucht worden gehouden.
Pas in 1840, wanneer Koning Willem II aan het bewind komt, krijgen ook in Almkerk de Afgescheidenen wat meer vrijheid. Hun gemeente wordt door de overheid erkend en alles komt in wat rustiger vaarwater. Ook in verschillende naburige gemeenten -Nieuwendijk, Waardhuizen en Sleewijk- preekt Gezelle Meerburg en sticht hij afgescheiden gemeenten. Door zijn eenvoud en hartelijkheid is ds. Meerburg bij zijn gemeenteleden zeer geliefd. Hij gaat nog gekleed in het oude ambtsgewaad -steek, bef en kuitbroek- en rookt altijd zijn onafscheidelijke Goudse pijp. Zijn gezondheid is niet optimaal. Na een ernstige ziekte in 1847 wordt hij niet meer de oude. Op 12 december 1855 overlijdt hij, nog maar 49 jaar oud. Zijn weduwe heeft hem 28 jaar overleefd: zij sterft in 1883. Twee van hun zonen worden ook predikant bij de Afgescheidenen.

Eigen plaats
Onder de "vaders der Scheiding" neemt Gezelle Meerburg een geheel eigen plaats in. Van het begin af heeft de beweging te lijden onder verdeeldheid in eigen kring: over het aanvragen van de "vrijheid" en het behoud van de naam "Gereformeerd"; over het al of niet dragen van het oude ambtsgewaad; over aanpassing van de Dordtse Kerkorde; over de plaats van verkiezing en verbond in de prediking... Van al deze geschillen, die leiden tot groeps vorming en scheuring, houdt Meerburg zich afzijdig, zodat hij met zijn Brabantse gemeenten min of meer alleen komt te staan. 
Dat betekent overigens niet dat hij zijn mening onder stoelen of banken steekt! Zo pal als hij stond in het conflict met de Besturen, zo duidelijk en evenwichtig is hij ook in eigen kring, waar hij de strijd moet voeren tegen formalisme en conservatisme. In zijn prediking, hoe ernstig en ontdekkend ook, handhaaft hij de ruimte van Gods genade-aanbod. Sterk beklemtoont hij bij de doop het verbond en de beloften van God. Op een pastorale, maar besliste wijze bestrijdt hij de Avondmaalsmijding.
Ernstige bezwaren heeft Gezelle Meerburg ook tegen het optreden van allerlei oefenaars, die de predikanten willen overtreffen. Het heeft zijn instemming niet dat deze mensen zo gemakkelijk worden toegelaten tot het ambt van dienaar des Woords. Ook het aldoor vertellen van de eigen bekeringsgeschiedenis en het doen van lange gebeden veroordeelt hij als hoogmoed. Kortom, in heel zijn handel en wandel geeft hij blijk van een gezonde nuchterheid.

Belhamels
Om zijn irenisch optreden en zijn afkeer van conflicten verwerft Gezelle Meerburg bij tijdgenoot en nageslacht de erenaam van "de Melanchton der Afscheiding." Hij was eigenlijk niet in de wieg gelegd om één van de voormannen van de Afscheiding te worden. Hij typeerde zichzelf als „van nature een vreesachtig mens." Prediker en pastor wilde hij zijn. Een man die de strijd niet zocht en de publiciteit nog minder. Menselijkerwijs gesproken is hij zijns ondanks bij de Afscheiding betrokken geraakt.
Daarvoor zijn verschillende oorzaken aan te geven. Allereerst de situatie in de Hervormde Gemeente van Almkerk, waar al vóór zijn komst spanningen heersten. Bij velen bestond er weerstand tegen het verplichte gezangvers. Terwille van de lieve vrede gaf Meerburg dat niet meer op, wat hem rechtstreeks in conflict bracht met het Classicaal Bestuur. Ook in de Classis Heusden heerste al de nodige onrust. In Genderen en Doeveren was de Afscheiding onder leiding van Scholte al een feit, en door het optreden van Van Rhee escaleerde de toestand in Veen. Dat maakte het Classicaal Bestuur extra alert. Vooral ds. Pape zou geen middel onbeproefd laten om de "belhamels" -zoals hij ze noemde- de voet dwars te zetten.

Averechts
In de hitte van de strijd werd Pape door de Afgescheidenen beschouwd als een vijand van Gods volk, zelfs als een handlanger van de satan! Zijn optreden gaf daar aanleiding toe. Zonder dat optreden goed te keuren of te verdedigen gebiedt de eerlijkheid ons wel dat negatieve beeld van Pape enigszins bij te kleuren. Hij was bepaald niet vrijzinnig, wel een rasechte supra-naturalist, die geloofde in de vooruitgang van de mensheid. De "heethoofden en onverdraagzamen", zoals hij de Afgescheidenen noemde, pasten niet in dat plaatje.
Bovendien was Pape, die van 1815 tot 1852 predikant in Heusden is geweest, ondanks zijn naam, fel anti-rooms. De verdeeldheid tussen de protestanten -die in Noord-Brabant toch al een kleine minderheid vormden- zou volgens hem Rome alleen maar in de kaart spelen. Ze zou, naar zijn eigen woorden, "het pausdom stijven in den waan alsof de val van het Protstantisme op handen was." Als zodanig is het enigszins verklaarbaar dat hij de Afscheiding de kop wilde indrukken. Daarvoor riep hij ook voortdurend de hulp van de overheid in. Wanneer orde en rust maar hersteld werden, zou de Afscheiding een voorbijgaand verschijnsel zijn. Helaas werkte zijn actie averechts. Een vreedzaam man als Gezelle Meerburg is daardoor juist in de hoek van de Afscheiding gedreven.

Vragen
Het is niet zo moeilijk om anderhalve eeuw later te oordelen over wat toen is gebeurd. Toch houden we een aantal vragen over, die gemakkelijker te stellen zijn dan te beantwoorden. In de eerste plaats: hoe kwam het dat het Classicaal Bestuur wèl ds. Gezelle Meerburg aanpakte, maar ds. B. Moorrees te Wijk, die volkomen eensgeestes met hem was, ongemoeid liet? Moorrees heeft er nooit een geheim van gemaakt naar wie zijn sympathieën uitgingen. Hij sprak met respect over zijn afgescheiden geloofsgenoten en noemde zijn eigen Hervormde Kerk "een Babel". Toch koos hij er bewust voor om in dat Babel te blijven.
Dan was er ook Meerburgs zwager, ds. C.C. Callenbach te Nijkerk, die hem in het ambt had bevestigd. Samen bezochten ze in de dagen van de Afscheiding een dienst in Sprang, die geleid werd door Scholte. Hoewel Callenbach bewust hervormd bleef is deverhouding met zijn zwager bijzonder goed gebleven. En dan krijgt de Hervormde Gemeente van Almkerk in 1847 een predikant die later grote bekendheid zal krijgen als dichter: Jan Jacob Lodewijk ten Kate. Tussen hem en Gezelle Meerburg ontstaat een vriendschapsrelatie. Ze gaan bij elkaar op bezoek en -beide liefhebbers van poëzie- lezen elkaar gedichten voor. Twaalf jaar na de Afscheiding, die zo'n scheur door de gemeente heeft getrokken, zijn de beide voorgangers weer, in de goede zin van het woord, "Samen-op-weg." Zo heelt de tijd vrij snel de geslagen wonden.

Preken
De vraag dringt zich achteraf op: Is het allemaal nodig geweest? Het bevestigt ons in ieder geval in de overtuiging dat de kracht van Gezelle Meerburg niet lag in de kerkelijke strijd, maar in de prediking. Van zijn kanselarbeid is nogal wat bewaard gebleven. Een bundel preken en een complete verklaring van de Heidelbergse Catechismus. Wat de vorm betreft dragen de preken uiteraard het stempel van hun tijd, maar de inhoud is gedegen, ernstig en hartelijk. De gereformeerde leer wordt beleden en verdedigd, dwalingen worden bestreden. Maar vooral wordt Jezus Christus en Die gekruisigd verkondigd. Daardoor spreekt Gezelle Meerburg nog, lang nadat hij gestorven is.

planten, maar het is allemaal zo commercieel. En van de vele medewerkers die er rond lopen, weten er maar een paar echt iets van tuinieren af. Iemand die er met een plantenlijstje rondloopt, mag blij zijn als hij er dertig procent van kan vinden." Maar ook de werkwijze van veel klanten laat te wensen over. "Hoe gaat het vaak? Ze zien een folder met foto's van mooie steentjes. O ja, ons terras moet nodig vernieuwd worden, dus vlug naar de stenenboer en men heeft een nieuw terras. Maar men kijkt niet of de stenen bij de tuin en het huis passen. Of: Op vrijdagavond valt een folder door de bus: schutting in de aanbieding. Dus wordt er een kar geleend van de buurman, en met neef en zwager laadt men die vol bij bijvoorbeeld de Gamma. Zaterdagavond staat de schuttmg er. Maar ze kijken niet naar het materiaal en ook niet of het bij het geheel past. Nieuwbouwwijken staan vol met schuttingen van bouwmarkten. Erg saai, en lelijk. Ja, een haag van bomen is natuurlijk niet meteen groot, daarvoor heeft men geen geduld meer. Ik ben niet anti-schutting hoor, maar onderbreek hem bijvoorbeeld met een stukje groen, of laat hem in elk geval begroeien." Boele toont foto's van een tuin die hij aanlegde, inclusief een stuk schutting. Halverwege gaat de schutting over in beplanting. "Deze foto's zijn nog wat kaal, toen was-ic net aangelegd. Inmiddels groeien de planten over de klinkerrand heen, dat is leuk."

Kosten
Een hovenier vragen voor je tuin, dat kost zeker wel het een en ander? "Ik ben van mening dat je het altijd terug verdient. Een eerste gesprek is trouwens altijd gratis. Voor een kleine tuin komt een ontwerp op zo'n 200 gulden, grotere kosten 400 tot 500. De aanlegkosten kunnen enorm verschillen. Als je 70 % gras wilt en 30 % bestrating, ben je goedkoop uit. 60 % bestrating is veel duurder. Die tuin die ik net liet zien is 6 bij 9 meter, een doorsnee tuin achter het huis. Die kostte all in 11.000 gulden, dus inclusief ontwerp, aanleg, arbeid enz. Ik zeg meestal: Tussen de 5000 en 15.000 ben je een heel eind. Heeft men dat niet, dan zoeken we een goedkopere oplossing. Bijvoorbeeld door de klant deels zelf werkzaamheden te laten uitvoeren, zoals de schutting plaatsen. Onlangs heeft iemand me geholpen met sjouwen toen ik aan het bestraten was. Kijk, dat scheelt. Als het ontwerp naar de zin van de klant is, heeft men vaak wel iets meer over voor de tuin. Goede materialen spelen daarin een belangrijke rol. Je moet liever geen concessies doen. Ik heb wel klanten die zeggen: Oké, prima ontwerp, maar we hebben het geld er nu niet voor. Maar we gaan ervoor sparen, we bellen over een paar jaar wel." Als het nodig is laat de hovenier een deel van de tuin afgraven en er een laag goede aarde op storten. "Dat kost wat meer, maar je krijgt een beter resultaat. Klei is bijvoorbeeld prima grond. Maar het werkt niet zo prettig: bij droogte barst het gauw en als het nat is sta je op een kleffe ondergrond. Een klein laagje tuinaarde erover is dan een goede oplossing."

De Burgemeester
Om potentiële klanten een idee te geven van wat hij 'kan', verwijst de hovenier uit Kockengen hen meestal naar een tuin in Linschoten. Het is de tuin van restaurant 'De Burgemeester'. Je hoeft dan niet bij een particulier te vragen of je even in z'n tuin mag kijken, maar kunt hier rustig een kop koffie drinken en wat rondlopen. Ook dit gesprek voor Terdege heeft plaats in die tuin, om precies te zijn in de sfeervolle theekoepel uit 1780. De tuin is zes jaar oud. "Dit moest een eigentijdse tuin worden, niet oud en niet modern, maar die theekoepel staat er wel in. Daarom heb ik bij die koepel voor buxusvormen met rozen gekozen, dat legt de link met die oude koepel. Met die rozen wil het dit jaar niet zo, ondanks de goede verzorging. Daar kun je gewoon niets aan doen. Zo ontwierp ik eens een tuin voor een mevrouw en vroeg wat haar wensen voor de beplanting waren. Riddersporen! Die vond ze zo mooi, maar dat was haar nog nooit gelukt. Mevrouw, we proberen het, zei ik. Kom ik onlangs even kijken: zulke hoge riddersporen! Hoe kan dat? Ik weet het niet. Ik heb niets bijzonders gedaan en zij ook niet. De natuur stelt je soms voor verrassingen." Heel belangrijk vindt André de wisselwerking tussen hovenier en klant. "Ik moet weten wat de klant wil en ik moet het hem zeggen als het niet staat of niet kan. Water in de tuin is erg in. Maar als men een ondiepe vijver in de volle zon wil, raad ik dat af. Dat lukt bijna nooit, je krijgt te veel algen. Een vijver kan beter ook een paar uur m de schaduw liggen. Zoiets moet je van tevoren uitleggen." De klanten weten steeds meer van tuinen, doordat er zo veel over geschreven wordt, en dat vindt Boele een goede zaak. "Een klant moet niet alles accepteren. Andersom moet je als hovenier ook je eigen inbreng hebben en niet klakkeloos je klant volgen."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen