Een toegeeflijk hervormer

Onder de aanwezigen bevindt zich ook Luther, sinds enkele jaren hoogleraar in de theologie en bekend vanwege de 95 stellingen tegen de aflaat die hij gepubliceerd heeft. Ook voor hem is het nog een verrassing wat Philippus Melanchthon te bieden heeft. In zijn openingsrede ontvouwt de nieuwe hoogleraar niet minder dan een compleet hervormingsprogram voor universiteit en studie. De wetenschap is bedorven. De scholastiek heeft het ware weten onder een zware ballast van spitsvondige redeneringen bedolven. Een terugkeer tot de bronnen is nodig! Dat wil zeggen tot de oude Griekse en Romeinse schrijvers, die de humanitas (menselijkheid) willen bijbrengen, en niet het minst tot de Bijbel! Hier speekt de geest van Erasmus, wiens leerling de jonge Melanchthon is. Zijn betoog past heel goed in wat in die tijd aan de universiteit te Wittenberg gaande is. Ook daar werkt men aan een vernieuwing, een hervorming van de wetenschap en met name van de theologie.

"Kleinee Griek"
Melanchthons rede maakt diepe indruk. De studenten hebben geen lust meer tot spotten. Ze staan versteld van zoveel geleerdheid. Ook Luther is verrukt. Zo'n man heeft Wittenberg nu juist nodig! Hij is met deze "kleine Griek", zoals hij hem noemt, dan ook zeer ingenomen. De studenten spreken al over Melanchthon als een David die de Goliath van de scholastiek zal vellen. Wie is deze hoogbegaafde jonge geleerde? Zijn geboorteplaats moeten wij zoeken in de Palts. Nog heden staat in Bretten aan de Markt zijn geboortehuis, nu het Melanchthon-museum. Hij is de oudste zoon van Georg Schwartzert, die als 35-jarige trouwde met de 16-jarige Barbara Reuter. Na hem zijn in het gezin nog een zoon en drie dochters geboren. Een oudoom van moeders kant, de humanist Reuchlin, heeft later de naam Schwartzert veranderd (vergriekst) in Melanchthon. Vader Schwartzert overlijdt als Philippus nog maar elf jaar oud is, na een smartelijk maar geduldig en vroom gedragen lijden. In zijn ouderlijk huis is men vroom in de geest van de moderne devotie, dus van mannen als Thomas a Kempis. Op 12-jarige leeftijd komt Philippus op de universiteit te Heidelberg. Twee jaar later vertrekt hij naar die van Tübingen, omdat er in Heidelberg voor hem niet veel meer te leren valt. Samen met een paar vrienden leest hij de geschriften van Erasmus. Hij krijgt smaak in de letteren, wordt ook zelf een humanist. De anti-scholastieke geest van het humanisme wordt, zoals wij al bemerkten, ook over hem vaardig.

De zoekende
Door zijn benoeming aan de jonge universiteit van Wittenberg tot hoogleraar Grieks, de taal van het Nieuwe Testament, krijgt hij de kans zijn ideeën uit te dragen. Hier ontmoet hij ook de ruim dertien jaar oudere Luther. De jonge humanist raakt geheel in de ban van de persoon en theologie van de hervormer. Eerst is hij Luthers collega, dan zijn medewerker en weldra, voor heel het leven, zijn vriend en broeder. Niet dat deze twee mannen zoveel op elkaar gelijken. Luther is een profetische figuur, Melanchthon een geleerde. Luther is vooral prediker, tot op de katheder toe, Melanchthon voornamelijk docent. Luther is een rots in de branding, Melanchthon niet zelden de zoekende, de toeschietelijke, de zwakke. Het liefst zou hij zich nooit begeven op het glibberige pad van het kerkelijke en politieke leven, maar hij kan er niet onderuit. Steeds probeert hij, als hij de kans schoon ziet, zich haastig als een slak terug te trekken in het knusse huisje van zijn veelzijdige studiën. Maar de tijd is er niet naar.

Broeders
In zijn avondmaalsopvatting gaat Melanchthon in de tweede helft van zijn leven een weg die niet geheel de weg van Luther is. Niet voor niets ziet Calvijn in die jaren bij Melanchthon een opening voor het Zwitserse standpunt. Maar hij krijgt hem uiteindelijk toch niet over de streep. Als Melanchthon bij Luther wordt aangeklaagd vanwege zijn avondmaalsleer, loopt de spanning tussen beide vrienden zo hoog op dat Melanchthon er serieus over denkt Wittenberg voorgoed te verlaten. Zo ver komt het echter toch niet. Hij is innerlijk te zeer aan Luther verbonden om hem de rug toe te kunnen keren. Beide broeders hebben bij tijden elkaar om het hoogst geprezen. Als Luther op de Wartburg Melanchthons "Loei communes", de eerste protestantse dogmatiek, in handen krijgt, is hij zó verrukt dat hij schrijft: „Zo'n boek zou je opnemen in de canon!" Echt een uitdrukking van Luther! Hoezeer Melanchthon van zijn kant Luther heeft gewaardeerd, blijkt sterker dan ooit als hij op 22 februari 1546 bij het graf van Luther in de Slotkerk de lijkrede houdt. Zijn stem beeft van ontroering. „Een geloofsheld is ons ontvallen. Een man nog groter dan Augustinus. Een man Gods. Hij is het geweest die na eeuwen weer het licht van het Woord Gods op de kandelaar zette. Hij heeft de dienst des Heeren die bezoedeld was gereinigd, en de kerk gebouwd."

Rijksdag
Trouw heeft Melanchthon Luther terzijde gestaan. Al in Leipzig in juli 1518, als Luther dagenlang disputeert met de roomse theoloog Johan Eek, in tegenwoordigheid van tientallen hooggeleerden en hooggeplaatsten. Melanchthon fluistert Luther dan steeds het een en ander in het oor wat hem van pas komt, natuurlijk tot grote ergernis van Eek. Maar ook later helpt hij Luther. Hij maakt hem attent op de grote betekenis die de bestudering van de kerkgeschiedenis kan hebben in de strijd met Rome. Het verleden getuigt tégen de leer van Rome, en niet ervoor. Met hulp van Melanchthon begint ook Luther dat te ontdekken. Bijzonder grote betekenis voor de Reformatie krijgt Melanchthon in 1530, als te Augsburg de Rijksdag bijeen is. Karel V zelf overgekomen uit Spanje, zit de vergadering voor. De zaak van de "evangelischen", zoals men de volgelingen van Luther noemt, staat er politiek gezien hachelijk voor. Het is de opzet van de keizer om de Reformatie in Duitsland met wortel en tak uit te roeien. Luther kan deze Rijksdag niet bijwonen. Hij zit als een gebannene op de Coburg, niet al te ver van Augsburg. Koeriers houden de vrienden wederzijds op de hoogte. Melanchthon treedt in Augsburg op als woordvoerder en leider van de evangelischen.

Augsburgse Confessie
De door Melanchthon opgestelde Augsburgse Confessie is dè belijdenis van het lutheranis- > me is geworden. In dit geschrift toont hij tegelijk zijn kracht en zwakheid. Hij is een meester in het formuleren en kan met weinig woorden veel zeggen. Met de Augsburgse Confessie wil hij laten zien dat de leer van de Reformatie die van de Schrift én van de Oude Kerk is. „Wij, evangelischen, zijn legitieme kinderen van de kerk der eeuwen! Maar de inzettingen van mensen, die in later eeuwen erbij gekomen zijn, en de zuivere leer bederven, die verwerpen wij en schaffen wij af!" De Augsburgse Confessie is bedoeld als een document van eenheid, waarvoor Melanchthon ijvert. Hij brengt in het geschrift voornamelijk naar voren wat kan verenigen. Over het pausdom zwijgt hij in alle talen en zo is er meer dat hij laat rusten. Rome wordt te veel ontzien. Als Luther op de Wartburg de Augsburgse Confessie voor het eerst onder ogen krijgt, betuigt hij zijn instemming met wat daarin positief beleden wordt, maar hij ziet ook wat ontbreekt. Zo "zacht" als Melanchthon loopt kon hij, naar eigen zeggen, niet gaan. Hier zien wij Melanchthon ten voeten uit. De milde man, de zoeker, soms al te toegeeflijk. Een integer man, dat wist Luther. Dat wist ook Calvijn, die hem meermalen ontmoet heeft. Maar niet opgewassen tegen de harde politiek van de tegenstanders.

Philippisten
Dezelfde Melanchthon kan overigens ook wel eens onverbiddelijk zijn. Tegenover Rome, maar ook tegenover Zwingli en de Zwitsers. Dat blijkt te Marburg in 1529, waar hij en Luther Zwingli en andere Zwitsers persoonlijk ontmoeten voor een godsdienstgesprek. Wie ook maar wil toegeven, Melanchthon in ieder geval niet. Hier overtreft hij Luther in een negatieve houding. Na Luthers dood breekt voor Melanchthon de moeilijkste periode van zijn leven aan. De hele last van de Reformatie komt nu te liggen op zijn zwakke schouders. Steeds heeft hij tegen Luther aangeleund, dat gaat nu niet meer. Er ontstaan onder de lutheranen partijen. Het lijkt wel of alle kooien opengaan en de vogels alle kanten uit vliegen. Melanchthon, hoe bekwaam ook, beschikt niet over het grote natuurlijke gezag dat Luther heeft gehad. Het lukt hem niet de vogels weer in de kooi te krijgen. Hijzelf wordt partij. Men gaat spreken van "philippisten". Tegenover hen staat een partij die zich aandient als de écht lutherse. De strijd wordt fel. Blok staat tegenover blok. Melanchthon wordt door een heethoofd van de tegenpartij zelfs voor "verrader" uitgemaakt, te weten van de erfenis van Luther. Het heeft deze overgevoelige en zelfs hypernerveuze man diep getroffen.

Verlost van twist
Hij wordt ouder en vermoeider. Als hij, ergens ver van huis, te horen krijgt dat zijn vrouw is overleden, is zijn reactie: „Lieve vrouw, leef eeuwig wel; spoedig hoop ik je te volgen!" Niet lang daarna is het inderdaad zo ver. Na een reis naar Leipzig in april 1560 komt hij thuis met zware koorts. Op een briefje schrijft hij met weinig woorden zijn geestelijk testament. Op de ene helft ervan staat waarom hij de dood niet vreest en op de andere helft wat hij verwacht. „Ik word verlost van de zonden en van de zorgen van het leven en van de twisten der theologen. Ik zal tot het licht komen, ik zal God zien, ik zal Zijn Zoon, Jezus Christus zien; ik zal ingewijd worden in de geheimenissen die ik in dit leven niet heb kunnen begrijpen." Zijn laatste gebeden betreffen de kerk, met name haar eenheid, waarbij Christus' hogepriesterlijk gebed hem voor ogen staat. Op de vraag of hij nog iets verlangt, is zijn antwoord: „Niets; ik verlang alleen naar de hemel!" Enkele vrienden rondom zijn sterfbed bidden voor hem. Voor het huis staan honderden studenten. 19 april 1560, 's avonds om zeven uur, ontslaapt hij, ruim 63 jaar oud.

Ware christen
Een zeer bepaalde bekeringsweg heeft Melanchthon niet doorgemaakt. Toch kende hij de diepte van zonde en schuld en de rijkdom van Gods genade in Christus. In 1527 schrijft hij in een stichtelijk werkje: „Aan het begin van het christelijke leven staat de vrees voor de toorn Gods vanwege onze zonden. God eist van ons kennis van onze zonden en vrees voor Zijn goddelijk oordeel. Een verslagen hart is een offer dat Hem behaagt. Waar geen vrees is, kan ook geen geloof zijn, want het geloof dient ertoe om het verschrikt geweten te troosten. Het geloof houdt voor gewis dat God om Christus' wil de zonden vergeven heeft. Het geloof maakt ons rechtvaardig voor God wanneer het verslagen hart erkent dat onze verdiensten ongenoegzaam zijn om God te verzoenen. Het geloof ziet op Christus; het houdt het voor gewis dat de zonden o door Hem zijn weggenomen. Op dit geloof moet volgen een oefening in aanvechtingen. Alle christenen moeten hun kruis dragen; maar Christus wil hen bijstaan en helpen. Zij moeten hun nood God voorleggen en van Hem hulp verwachten. Laat toch niemand harde gedachten omtrent God hebben; dan doet men Hem smaadheid aan. Wij kunnen Hem nooit meer beledigen dan wanneer wij Hem voor onbarmhartig houden." Het is de taal van de Schrift en tegelijk ook de taal van het hart van de ware christen.

Verbreding
De betekenis van Melanchthon voor de Reformatie is in één woord samen te vatten: verbreding. Luther was in de eerste plaats de man van de diepte. De diepten van het geloofsleven leerde Melanchthon van Luther kennen. Maar hij gaf op zijn beurt aan Luthers werk verbreding. Hij was de man van onderwijs, scholen, kennis, wetenschap. Hij ijverde voor een christelijke beschaving. Het is mede aan hem te danken dat de kennis van de oude talen tot op de dag van vandaag zo'n belangrijke plaats inneemt in het hoger onderwijs. Melanchthons principia voor het onderwijs en de inrichting daarvan heeft rijke vrucht gedragen, en veel navolging gevonden. Wij mogen ook hem rekenen tot de "erflaters van onze beschaving" (J. Romein). Honderden predikanten heeft hij opgeleid. Hij telde zijn leerlingen bij duizenden. Men noemde hem "praeceptor Germaniae": de leermeester van Duitsland. Dat Luthers geluid in de zestiende eeuw zo ver heeft gedragen, was mede door de arbeid van Melanchthon. Wie de slotkerk van Wittenberg bezoekt, ziet aan weerskanten van de kansel een graftombe. De ene is die van Luther, de andere die van Melanchthon. Eens zullen zij samen, beiden tegelijk, uit hun graf verrijzen om te verschijnen voor die Rechter van Wie zij beiden hebben betuigd dat wij Hem smaad aandoen als wij niet vertrouwen op Zijn genade. Beiden -elk op eigen wijze- waren predikers van de rechtvaardigheid van God, Die de goddelozen vrijspreekt op grond van het algenoegzaam werk van Christus. Dat was hun onvergankelijke boodschap.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen