Protestantse kerkbouw in Nederland

Wat is een kerkgebouw?

Voordat je naar gebouwen gaat kijken, moet je je eerst afvragen wat nu eigenfijk een kerkgebouw is. Calvijn noemt een kerkgebouw vooral de plaats waar - naar het Woord van God - de gelovigen gemeenschappelijk bidden. De ware wijding van die plaats komt door Gods Woord en zeker niet door aangebrachte praal. Dit uitgangspunt heeft de protestantse kerkbouw na de Reformatie gestempeld. Duidelijk is dat een gezegende kerkdienst niet afhankelijk is van het gebouw. Luther, Calvijn en Zwingli waren het erover eens dat een hagepreek (in de open lucht) ook mogelijk was.

Toch hebben wij kerkgebouwen. je weet dat daar de ontmoeting met God mogelijk is; je weet dat op die plaats elke zondag gepreekt wordt en dat er allerlei andere activiteiten zijn. Gebouwen zijn stoffelijke middelen Interieur die God gebruikt, zoals ook de tabernakel of de tempel in de tijd van de Bijbel. Je vraagt je misschien af: 'Wat maakt een gebouw dan tot een kerkgebouw? '

Als een architect de opdracht krijgt om een school te bouwen, krijgt hij een zogenaamd Programma Eisen. Dit is een overzicht van van de activiteiten die er allemaal in de school moeten gaan plaatsvinden. Het gebouw dat de architect vervolgens ontwerpt, voldoet aan dit 'Programma van Eisen' maakt een gebouw tot een schoolgebouw. Net als een school heeft ook een kerkgebouw een 'Programma van Eisen'? Hoe ziet dit programma eruit? Dit is afhankelijk van de liturgie, dat wil zeggen alles wat er gebeurt tijdens de eredienst. zeg je, dat is simpel: zingen, Nou, bidden en een preek. Dat klopt, vergeet alleen de bediening van de doop en het Heilig Avondmaal, de openbare geloofsbelijdenis, de collecte (dienst der offerande) en de zegen niet. Dit zijn de belangrijkste activiteiten in de protestantse eredienst. Met name de bediening van het Woord heeft altijd het karakter van de protestantse kerkgebouwen gekenmerkt. Terug naar de kerkbouw.

Kerkbouw na de Reformatie Tot het einde van de Middeleeuwen worden diverse Romaanse en Gotische kerken gebouwd voor de (Rooms-)Katholieke kerk. Veel hiervan zijn na de Reformatie in 1536 overgenomen door de protestanten en nu vaak nog in gebruik bij de Nederlands Hervormde Kerk. In de Rooms-katholieke kerk was (en is) de liturgie heel anders dan bij de protestanten, dus je zou verwachten dat de kerkgebouwen behoorlijk verbouwd moesten worden. Dit was echter niet het geval. Aan de buitenkant in elk geval niet. Wel aan de binnenkant. Bij de roomsen waren de banken gericht op het 'koor' (meestal een verhoogd deel geheel voorin in de kerk, min of meer afgescheiden van de rest van de kerk). Daar vonden de belangrijkste activiteiten plaats (de bediening van de mis en alles wat er gebeurt op het altaar). De bediening van het woord spreek-('de preek') speelde een minder belangrijke rol; dit is te zien aan de excentrisch (= aan de zijkant) geplaatste preekstoel. De protestanten hebben het gebouw zelf in tact gelaten (meestal de versieringen en beelden verwijderd), maar vaak de opstelling van de banken veranderd. De banken werden gericht op de preekstoel - het Woord staat centraal. Daarmee kwam het koor automatisch aan de zijkant te liggen. Door deze omdraaiing ontstond er vaak een onnatuurlijk interieur in de kerk. Een voorbeeld hiervan is de Nieuwe Kerk te Delft.

je ziet dat het kerkgebouw, ondanks

de sterk gewijzigde liturgie, niet veel veranderde. Pas bij later nieuw gebouwde kerken kon je aan het gebouw zien van welk kerkverband het was.

De eerste tijd na de Reformatie was er niet zoveel behoefte aan nieuw te bouwen kerken, omdat veel kerken gewoon overgenomen waren van de roomsen. Later werd er wel nieuw gebouwd. Ook nu was er geen sprake van een 'eigen type gebouw'. Het gebouw moest niet zozeer voldoen aan regels van de kerk, maar nog steeds aan de regels van de architectuur, zoals dat ook het geval was in de gotiek. In de tijd van de Reformatie kwam de renaissance in opkomst. De renaissance (tot ongeveer 1 650) betekende een opleving van de klassieke bouwkunst, met als grote voorbeeld de St. Pieterskerk in Rome. je ziet vormen die door de Grieken en Romeinen als ideaal werden beschouwd, zoals de cirkel (of afgeleiden daarvan: de zes-en achthoek) duidelijk terugkomen. Dit had tot gevolg dat de kansel gemakkelijk in het midden voor in de kerk geplaatst kon worden. In de barok werden de plattegronden en de wanden statisch dan in de renaissance. minder De ronde cirkel werd een ovaal en de wanden zwierden van voren naar achteren. In Nederland vind je heel weinig barokke kerken; mooie voorbeelden hiervan kun je vinden in het buitenland. Na de barok werd de klassieke (Griekse) bouwkunst als uitgangspunt voor de nieuwbouw genomen. Deze stijl wordt het classicisme genoemd (vanaf ongeveer 1 750). je herkent dit aan het gebruik van bijvoorbeeld zuilen en andere klassieke kenmerken.

In Nederland zijn deze stijlen in de kerkbouw echter nooit zo tot uitdrukking gekomen; de meeste protestantse kerken na de gotiek behoren in Nederland tot het zogenaamde Hollands classicisme. Deze stijl vertoont de ene keer barokke en de andere keer classicistische kenmerken. In Nederland kun je hiervan verschillende voorbeelden vinden, zoals de Ronde Lutherse Kerk van Amsterdam of de Oostkerk in Middelburg. Iedere keer was het weer een zoektocht naar een goede bankopstelling volgens het principe van 'het Woord centraal', binnen de regels van architectonische schoonheid. Dit leverde ook dikwijls vreemde interieurs met verdraaide banken op. Ook is er een aantal kerken gebouwd

Ook is er een aantal kerken gebouwd

in de zogenaamde neo-stijlen (stijlen die teruggrijpen op romaanse en gotische bouwstijlen). Deze gebouwen zijn veelal gebouwd volgens het zogenaamde zaalkerkprincipe. De kerk is smal en lang, voorin staat de preekstoel en de banken staan in twee of drie rijen allemaal achter elkaar naar voren gericht. Alles vindt plaats in één ruimte. In de kerk is er dus niet een aparte voorruimte (het koor), zoals bij de Rooms-katholieke kerk, waardoor er onderscheid gemaakt werd tussen de geestelijken en de gemeente. Bij dit type kerk is de architectuur redelijk in overeenstemming met de protestantse liturgie.

Na de Afscheiding

Na de Afscheiding in 1834 hadden de afgescheiden kerken meestal geen eigen kerkgebouwen. Omdat het vaak kleine groepen mensen waren, kwam men bijeen in woonhuizen, schuren of andere onopvallende plekken die geschikt waren als 'kerkzaal'. Hier was geen sprake van kerkarchitectuur: de schuren werden later omgebouwd tot kerken en soms uitgebreid en verbouwd tot een meer 'echte kerk'. De behoefte aan een 'echt' kerkgebouw was vaak niet aanwezig; deels omdat leefde bij de gedachte van men terugkeer naar de Hervormde Kerk, deels omdat het uiterlijke gebouw voor de preek niet belangrijk werd gevonden. Toch is hiermee helaas een stuk besef van kerkarchitectuur verdwenen.

Toen de gemeenten langzaam groeiden werden er nieuwe kerken

gebouwd - dit geldt zowel voor de (Oud-)Gereformeerde Gemeenten (in Nederland) als voor enkele Hervormde, Christelijke Gereformeerde en Gereformeerd Kerken (vrijgemaakt). Deze kerken waren vaak opgezet als 'zaalkerk'. Het exterieur van de kerk kreeg ook iets meer aandacht, zodat voor buitenstaanders ook duidelijk was dat het een kerk was. Dit was in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog werd er meer nagedacht over de vraag hoe het Woord weer centraal kon staan (bij een grote gemeente). Er werd gebruik gemaakt van nieuwe vormen en materialen. De laatste twintig jaar zijn sommige gemeenten zo groot geworden dat de interieurs (halfrond met grote galerijen) het karakter krijgen van een 'theater', waardoor de vraag weer terug komt: wat is een kerkgebouw? Misschien vraagt dit om een nieuwe interpretatie van de waardigheid die vee) oude kerkgebouwen kenmerkt, waarbij gezocht wordt naar een (architectonische) vorm die het Woord het meest centraal in de gemeente stelt.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen