Warschaupact opgeheven, een korte terugblik

Het Warschaupact is niet meer. Op 1 juli 1991 is het Oosteuropese miUtaire bondgenootschap officieel, maar zonder veel vertoon, opgeheven. Plaats van handeling: Praag. Oh ironie van de geschiedenis! Praag is immers ook de stad die in 1968 het toneel was van binnenrukkende Warschaupact-troepen, die op ge­

Het Warschaupact is niet meer. Op 1 juli 1991 is het Oosteuropese miUtaire bondgenootschap officieel, maar zonder veel vertoon, opgeheven. Plaats van handeling: Praag. Oh ironie van de geschiedenis! Praag is immers ook de stad die in 1968 het toneel was van binnenrukkende Warschaupact-troepen, die op gewelddadige wijze een eind maakten aan de Praagse Lente? Bovendien werd de opheffingsvergadering voorgezeten door de Tsjechoslowaakse president Vaclav Havel, in 1968 een dissidente toneelschrijver. Het kan verkeren!

SYMBOOL VAN ANGST

Opmerkelijk is, dat aan de opheffing van het Warschaupact in de kranten zo weinig aandacht is besteed. Toegegeven, wat de afgelopen maand in Praag plaats vond, is een tamelijk logisch gevolg van een al lang ingezette ontwikkeling. Nieuws, groot nieuws zou het geweest zijn, als de opheffing van het Warschaupact 10 jaar geleden had plaats gevonden. Vandaag echter, nu de liberalisering van Oost-Europa al weer bijna een vanzelfsprekend gegeven is geworden, zien we de gebeurtenissen in Praag nog maar als een klein bij-effect.

Toch is het nogal wat: een fenomeen dat decennia lang miljoenen mensen angst in boezemde, is historie geworden. Wie Koude Oorlog en Wapenwedloop zei, noemde in een adem Rusland en Amerika, NAVO en Warschaupact, Het Warschaupact was een begrip. Daarom lijkt het me niet overbodig op deze plaats nog eens wat uitvoeriger in te gaan op de geschiedenis van het Verdrag van Vrede, Vriendschap en Veiligheid.

VREDE, VRIENDSCHAP EN VEILIGHEID

Want zo luidde inderdaad de officiële naam, waarmee het nieuwe bondgenootschap in 1955 door de Russen werd getooid. Deze naam beloofde heel wat. Men gaf er o.m. mee aan dat men, aldus de Sovjets, een fundamenteel socialistisch beleid wilde voeren. Daarmee wilde men zich onderscheiden van de door kapitalisten beheerste NAVO. Alle overeenkomsten tussen de Noordatlantische Verdragsorganisatie en het Warschaupact werden dan ook ontkend en afgedaan als , , absurde verzinsels van bourgois propaganda".

Nu kunnen we dit in elk geval grif beamen: NAVO en Warschaupact waren inderdaad principieel verschillende grootheden! Kwam de NAVO van onderaf tot stand (via het Pact van Brussel, 1948), het Warschaupact was van meet af aan een door de SU aan de Oosteuropese landen (Albanië, Bulgarije, DDR, Hongarije, Polen, Roemenië en Tsjechoslowakije) opgelegd verdrag, uitsluitend bedoeld om de Russische belangen te dienen.

TAKTISCHE ZET

Dat kwam al direct bij de oprichting, op 14 mei 1955, tot uiting. Die oprichtingsdatum was nl. niet toevallig. Niet alleen was 5 dagen daarvoor West-Duitsland toegetreden tot de NAVO, maar ook zou 1 dag later het Oostenrijkse Staatsverdrag ondertekend worden. Door dit verdrag zou geallieerde aanwezigheid in Oostenrijk verleden tijd worden en... zouden bijgevolg ook de Russische verbindingstroepen uit Roemenië en Hongarije moeten verdwijnen! Het kersverse Warschaupact nu, bood de Sovjets opnieuw een , .legitimatie" om te blijven.

INSTRUMENT VAN SOVJET POLITIEK

Dat het Warschaupact niet veel meer was dan een instrument en verlengstuk van de Sovjet politiek, zou de daaropvolgende jaren veelvuldig blijken. Oost-Europa moest een buffer vormen tegen het Westen en tevens een springplank voor een eventuele aanval. Onafhankelijke nationale legers in de bufferstaten waren in die optiek alleen maar lastig, en het ontstaan daarvan moest zo veel mogelijk tegengegaan worden. Het Warschaupact was een voor dit doel uitermate geschikt middel.

Ik noem wat voorbeelden, die tegelijkertijd het grote verschil met de NAVO aangeven. Alle sleutelposten in het Warschaupact waren toebedeeld aan Sovj et-officieren (bij de NAVO zijn ze verdeeld over verschillende nationaliteiten), het hoofdkwartier zetelde in Moskou (vgl. de NAVO in Brussel) en de partners mochten zich niet zelfstandig militair uitrusten (de NAVO-landen wel; deze organisatie kent zelfs drie onafhankelijke nucleaire mogendheden).

MEER INVLOED PARTNERS

Dat er van gelijkwaardig overleg tussen de verschillende Pact-leden in het geheel geen sprake was, blijkt alleen al hieruit dat men in de beginjaren (in vgl. met de NAVO) een zeer lage frequentie van vergaderen had. Toch is het Warschaupact in latere jaren wel enigszins van karakter veranderd. Er is een ontwikkeling merkbaar van instrument van Sovjet politiek naar forum voor Oosteuropese coördinatie en consultatie inzake buitenlandse en veiligheidspolitiek. Hierbij speelde ongetwijfeld een rol dat de SU en de USA in het begin van de jaren '70 een strategische pariteit bereikten. Dit had tot gevolg dat de conventionele wapens van groter gewicht werden, en dat had weer tot gevolg dat de Oosteuropese broederlanden een grotere rol werd toebedeeld dan voorheen.

BUITENBEENTJE ROEMENIË

Dat deze landen zich van hun toegenomen belangrijkheid bewust werden, kwam op verschillende manieren tot uiting. Zo probeerden zij m.n. de uitbreiding van de geografische geldigheid van het Pakt (b.v. naar Azië toe), zoals voorgestaan door de SU, tegen te gaan. En met succes. Zo werd ook reeds in 1969 o.l.v. Roemenië, een anti-China verklaring, geblokkeerd.

Ceaucescu's Roemenië hield er m.b.t. het buitenlands beleid trouwens ü- berhaupt , , bijzondere inzichten" op na, die echter desondanks door Rusland werden getolereerd. Zo weigerde het grondstoffenleverancier voor het Comecon te worden, wees het de politiek der blokken af, verbood het een tijdlang Warschaupactoefeningen op zijn grondgebied(!), kocht het militair materieel in in niet-Warschaupact-staten, streefde het naar volledige zeggenschap over eigen strijdkrachten en sloot het economische overeenkomsten met de VS en Canada. Bij het achteruitgaan van Roeraenië's economie in de jaren '80 moest Ceaucescu echter in veel opzichten bakzijl halen.

NIEUW EN VREEDZAAM EUROPA

Sindsdien zijn de ontwikkelingen bijzonder snel gegaan. Glasnost en perestroika drongen in de verschillende Oostblok landen stuk voor stuk door, bij de een meer vreedzaam, bij de ander meer gewelddadig. Niet alleen werd het binnenlands beleid geliberaUseerd, maar ook naar buiten toe ging men zich steeds meer vrijheden veroorloven. Nu dwang en dreiging wegvielen, kon ook het Warschaupact, dat — dat blijkt nu wel — op niets anders dan dwang en dreiging had berust, in goeden gemoede worden opgeheven.

„Een slecht huwelijk is ten einde gekomen en vriendschap kan nu beginnen", sprak de Hongaarse premier Jozsef Antall op de laatste bijeenkomst van de zes resterende lidstaten. „Onze beslissing van vandaag is inderdaad een historische. We zeggen vaarwel tegen het tijdperk waarin Europa verdeeld was door ideologische intolerantie. Het perspectief van een verenigd, democratisch, veilig en vreedzaam Europa is zich aan het aftekenen", aldus Vaclav Havel.

WAPENBEHEERSING

Of we werkelijk op weg zijn naar zo'n „democratisch, veilig en vreedzaam Europa"? Dat is voor ons nog maar de vraag. Natuurlijk, niemand is rouwig om de opheffing van het Warschaupact, ook wij niet. Alleen al wegens de operaties die het Pact intern heeft uitgevoerd (Praag 1968) - naar buiten toe is het bondgenootschap gelukkig nooit opgetreden -, zal geen mens haar ondergang betreuren.

Toch moet niet worden vergeten dat het wapenarsenaal dat door het Warschaupact is opgebouwd, nog steeds bestaat. Dat beseffen de voormalige Hdstaten ook wel. Bij de oplossing van dit probleem kunnen „de overschakeling op pan-Europese veiligheidsstructuren, zoals de CVSE en nieuwe wapenbeheersingsverdragen een groot houvast bieden", aldus de akte van opheffing.

Echter, ook van die wapenbeheersingsverdragen zullen we geen overspannen verwachtingen mogen koesteren. Daarom past ons voorzichtigheid, zowel wat aangaat nationale defensie als wat aangaat inspanningen op NAVO-niveau. Het huidige streven naar troepenvermindering in Europa en overschakeling op elitaire en mobiele eenheden is zeker begrijpelijk, maar hierin moet niet hals over kop gehandeld worden. Geen mens weet wat de toekomst nog zal brengen.

drs. A. de Jong

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen