De Geallieerde leiders onder elkaar: de oorlogservaringen van Roosevelts speciale ambassadeur William Averell Harriman

door B. Belder

Inleiding

Reken maar dat het voeren van een goed politiek beleid tijdens de Tweede Wereldoorlog in die enorme worsteling tegen Hitlers Europese terreurheerschappij veel heeft gevergd van de krachten van de Geallieerde politieke leiders Roosevelt, Stalin en Churchill. En waar liep die strijd op uit? Op de overwinning op de nazi's èn op de groeiende en ernstige verdeeldheid tussen de Geallieerde overwinnaars. Immers de Tweede Wereldoorlog werd politiek opgevolgd door de zogenaamde Koude Oorlog, door een zeer gespannen verhouding tussen Stalins Rusland en de Westerse mogendheden. Hoe kon dit gebeuren? Over deze Intrigerende vraag hebben al heel wat historici zich gebogen om vervolgens karrevrachten literatuur over de arme hoofden van hun lezers uit te storten. Eén van de conclusies van dit nog steeds voortdurende historische debat luidt dat wij de Geallieerden tijdens de oorlog beter kunnen bekijken als een 'anti-Hitlercoalitie' m.a.w. toen Hitler verslagen was kwamen vanzelf weer de diepe onderlinge tegenstellingen bovendrijven. Hoe kon een Westers democratisch systeem duurzaam in vrede leven met een ondemocratisch communistisch systeem dat bovendien vanaf zijn ontstaan het kapitalistische Westen in elk geval verbaal de oorlog had verklaard en dat, het zij terloops opgemerkt, nog steeds doet!

Uit de historische literatuur weten we inmiddels maar al te goed dat het tijdens de oorlog tussen Roosevelt, Stalin en Churchill geducht kon rommelen. Ooggetuige en medespeler in deze zo dramatische situatie der internationale politiek was de Amerikaanse topdiplomaat, William Averell Harriman. Harriman heeft Roosevelt, Stalin en Churchill persoonlijk gekend en vaak gesproken. Zijn historische herinneringen vormen derhalve een interessante en rijke informatiebron. Uit die bron, die recentelijk weer eens krachtig opwelde, willen we uitvoerig putten om de Geallieerde leiders eens aan het werk te zien tijdens de oorlog. Harriman heeft belangrijke diplomatieke missies voor zijn vaderland vervuld: hij was Roosevelts speciale ambassadeur tijdens de oorlog bij zowel Churchill al Stalin. Al in 1940 stuurde president Franklin Delano Roosevelt hem naar Londen en Harrimans diplomatieke kwaliteiten deden Roosevelt eveneens besluiten hem in 1943 naar Moskou te sturen als zijn politieke vertegenwoordiger aldaar. Kortom Harriman is een niet te onderschatten historische persoonlijkheid geweest! Lovend schrijft Alan Palmer in zijn 'The penquin Dictionary of Twentieth Century History' over Harrimans 'kalmte en zakelijkheid als diplomaat'.

Stalin

Op 18 maart 1942 schreef Roosevelt aan Churchill dat hij persoonlijk veel beter kon opschieten met Stalin dan met zowel het Amerikaanse als Britse ministerie van buitenlandse zaken. In dat schrijven stelde de Amerikaanse president tevens dat Stalin hem waarschijnlijk wel mocht! Hoe denkt Harriman over de toenmalige opvattingen van Roosevelt? In elk geval, zo herinnert Harriman zich, luisterde de rode dictator zorgvuldig naar de woorden van Roosevelt op de conferentie van Teheran (28 november-1 december 1943). Zelfs 'met een zekere eerbied'. Tegenover Churchill trad Stalin verschillend op: woedend in 1942 toen Churchill en Harriman hem kwamen vertellen in Moskou dat het 'Tweede Front' in dat jaar nog niet geopend kon worden in het Westen tegen Hitler; anderzijds bewonderde Stalin Churchills kwaliteiten als oorlogsleider en toastte eens openlijk op hem als goed bondgenoot en onvermoeibaar strijder. Stalins meerdere waardering voor Roosevelt kwam, aldus Harriman, niet voort uit persoonlijk motieven maar uit realistische, zakelijke overwegingen. Stelt de Amerikaanse diplomaat: 'Stalin realiseerde zich simpel dat de V.S. het grootste produktieapparaat ter wereld bezaten. Hij had de hulp van dat produktieapparaat nodig om het Rode Leger in de strijd te houden en daarom respecteerde Stalin Amerika. Dat was de werkelijke reden waarom Roosevelt meer werd ontzien dan Churchill wanneer de drie lei-

ders elkaar ontmoetten. Amerikaanse goederen waren van levensbelang voor het overleven van de Sovjet-Unie in de oorlog'.

Stalin kon buitengewoon ongemanierd en beschuldigend optreden. Dat deed hij tegenoverzijn bolsjewistische kameraden, dat deed hij ook, blijkens Harrimans uitlatingen tegenover Churchill. Zo beschuldigde hij de Britse leider ervan dat diens volk te bang was in de strijd tegen de Duitsers en bij een andere gelegenheid bestak Stalin het tegenover Churchill het eergevoel van de Britse marine ernstig in twijfel te trekken. De Britse oorlogsleider gaf Stalin overigens zijn vet: 'in trefzekere bewoordingen maar met grote waardigheid'.

Hoe kwam Stalin op Harriman over? Zegt de Amerikaan: 'Stalin was geen sentimentele man. Het waren de praktische zaken in het leven die Stalin beïnvloedden-Amerikaanse trucks, tanks, vliegtuigen en andere goederen'. Mamman weet nog een aardige anecdote te vertellen over zijn Stalinbeeld: 'Spoedig na Stalins dood discussieerden Chroesjtsjov en ik over Stalins image. Zei Chroesjtsjov: -Evenals tsaar Peter de Grote bevocht Stalin met barbarij, maar hij was een groot man< . Dat, geloof ik, is de waarheid over Stalin'. 'Naar Harnmans smaak dacht president Roosevelt te optimistisch over invloed die hij persoonlijk op de rode dictator kon uitoefenen. Roosevelt kon slechts invloed op Stalins handelen uitoefenen wanneer de sovjetleider bang was door een negatieve houding de zo broodnodige Amerikaanse materiële hulp te verliezen! Tegenover Harriman stelde Stalin zich - altijd hoffelijk-op, zelfs werd de Amerikaanse diplomaat bij zijn definitieve vertrek uit de Sovjet-Unie met de volgende woorden door Stalin uitgeleide gedaan: 'Ik heb u niet slechts ontvangen als ambassadeur van de V.S. maar als een vriend. Het zal zo altijd blijven'.

Over Stalins politieke realisme maakt Harriman nog een aardige en typerende opmerking. Naar Harrimans zeggen wist Stalin heel goed dat de geweldige oorlogsinspanning van het Russische volk weinig van doen had met steun aan het communistische systeem in de Sovjet-Unie. Zo zei Stalin tegen Harriman in september 1941: 'We hebben niet de illusie dat zij (het Russische volk) voor ons vechten. Zij vechten voor Moedertje Rusland'. Volgens Harriman was Stalin er zich goed van bewust dat de communistische partij impopulair was en dat hij zelf gehaat werd als de leider van deze partij. Anderzijds was Stalin als 'de Oorlogsleider' wel populair.

Scherp keert Harriman zich tegen de karakterschets van Stalin van diens doodsvijand Trotskij. Trotskij heeft Stalin afgeschilderd als een soort superbureaucraat. Oordeelt Harriman t.a.v. deze visie: 'Het is een karikatuur van de feiten om Stalin slechts een bureaucraat te noemen. Hij had een enorm opnemingsvermogen waarnaar hij handelde. Hij had zijn vingers aan de pols van het land. Hij zat niet alleen maar wat te genieten van zijn macht in het Kremlin'.

Gruwelijke opmerkingen van Stalin kreeg Harriman eveneens te verwerken. Zo zei hij eens: 'In het sovjetleger is er meer moed voor nodig om terug te trekken dan op te trekken'! Commentaar van de Amerikaan: 'Wij wisten dat Stalin zijn veiligheidsagenten achter de linies gereed hield om hun eigen troepen neer te schieten wanneer zij zich uit de strijd terug trokken. Wij waren hierover ontzet, maar we realiseerden ons dat juist daardoor het Rode Leger vocht. Dat was de zaak waar het op aankwam'. Russisch en Amerikaans 'realisme' vonden elkaar in deze keiharde oorlogssituatie.

Roosevelt

Een belangrijke vraag waarmee vele historici zich hebben bezig gehouden is de kwestie of de V.S. de Russische machtsuitbreiding in Midden-en Oost-Europa niet tijdig hebben zien aankomen. In elk geval heeft Harriman Roosevelt tijdens de oorlog duidelijk gewaarschuwd in diverse officiële berichten voor de Russische expansiepolitiek in

Oost-Europa. Echter Roosevelt sloeg deze waarschuwingen In feite In de wind. Toch wenst Harriman zijn voormalige werkgever daarom niet naïef te noemen, hij spreekt lievervan een te groot optimisme van Roosevelt t.a.v. de Russische plannen voor het naoorlogse Europa. Wel poneert Harriman onomwonden dat de Amerikaanse president weinig verstand had van de feitelijke situaties in Centraal-en Oost-Europa plus 'van het feit dat het communisme in Rusland niet slechts een politiek en economisch systeem was maar een ideologisch geloof'.

Over zijn verhouding tot Roosevelt vertelt Harriman o.a.: 'Van tijd tot tijd liet ik Roosevelt merken dat ik zijn oordeel over het sovjetsysteem en de sovjetbedoelingen niet deelde; maar ik had Roosevelt te accepteren zoals hij was. Ik kende Roosevelt heel goed. Zijn broer zat bij mij op school en ik at vaak bij de Roosevelts thuis in het eerste decennium van deze eeuw. Dus kende ik Roosevelt voordat hij zijn grote kwaliteiten verwierf in zijn strijd tegen de gevolgen van de kinderverlamming waardoor hij in 1921 getroffen werd; want het lijdt geen twijfel dat zijn overwinning op de polio zijn karakter versterkte'. Gezien Roosevelts karakter keek Harriman er niet van op dat de president zich op sommige zaken verkeek. Roosevelt ging er wat al te gemakkelijk vanuit dat hij andere mensen voor zijn ideeën kon winnen en laten werken. Zo niet StalinI Relativerend oordeelt Harriman tenslotte over Roosevelt: 'De mensen verwachten van een groot man in alles volmaakt te zijn. Maar, natuurlijk, hij was het niet - niemand is volmaakt'.

Achterdocht

Het is een overbekend historisch gegeven dat Stalin een uiterst achterdochtig man was. Heeft Harriman in zijn onderhandelingen met de Russische dictator daar ook last van gehad? Het antwoord kan kort en positief luiden: Harriman kan ons verschillende voorbeelden uit deTweede Wereldoorlog geven waaruit deze negatieve karaktertrek naar voren springt. In september 1941 bijvoorbeeld onderhandelden Beaverbrook (Brits minister in Churchills kabinet) en Harriman met Stalin in Moskou over hulp aan de Sovjet-Unie. Sfalin uitte bij deze gelegenheid zijn grote ongenoegen over het zijns inziens geringe hulpaanbod. Hij zei toen letterlijk: 'De geringheid van uw aanbod toont duidelijk aan dat u de Sovjet-Unie verslagen wenst te zien'. Bovendien vertelt Harriman hoe de achterdochtige Stalin zijn mede-Geallieerden ervan beschuldigde verraad te plegen tegen over de Sovjet-Unie door buiten medeweten van zijn land een aparte vrede te willen sluiten met Nazi-Duitsland. En ondanks Roosevelts herhaaldelijke verzekeringen van het tegendeel beschuldigde Stalin op 3 april 1945 de V.S. er openlijk van onder een hoedje te spelen met de Duitsers. Toen was ook voor de Amerikaanse president de maat vol en hij liet de rode dictator officieel zijn gevoel van 'bittere verbolgenheid' over diens 'verachtelijke verkeerde voorstelling van zaken' blijken.

Hoe interpreteert Harriman nu zelf deze grove beschuldiging van Stalin aan het adres van zijn oorlogsbondgenoten? Vanzelfsprekend acht de Amerikaan het in de eerste plaats weer eens een kras staaltje van Stalins achterdocht om dan te vervolgen: 'Stalin, zoals de andere sovjetleiders, geloofde in de uiteindelijke onvermijdelijkheid van een confrontatie tussen het sovjetsysteem en 'het kapitalistische imperialisme'. Hij vertrouwde ons niet, en hij kon niet geloven dat wij hem eerlijk zouden behandelen'. Zouden de huidige sovjetsleiders nog dezelfde mentaliteit bezitten? Wij vrezen van zeker wel!

Tweede Front

De vraag wordt tegenwoordig nogal eens opgeworpen of de eerdere opening van een Tweede Front in West-Europa door Amerikanen en Britten tijdens de oorlog de Russische machtsuitbreiding

in Europa grotendeels had kunnen voorkomen? Harrimans antwoord op deze speculatieve vraag luidt aldus: 'In 1942 waren we er militair gezien nog niet op voorbereid Er werden plannen gemaakt voor een grote aanval op Europa In 1943, maar dat zou betekend hebben dat er grote Amerikaanse legers gedurende lange tijd in Groot-Brittannië zouden moeten worden opgebouwd en die zouden inactief moeten blijven totdat alles gereed was voor de echte invasie. Bovendien waren Churchill en de Britse generaals niet enthousiast. Hun troepen en de uitrusting daarvan waren ontoereikend, en Churchill had een voorkeur voor juist geen aanval op het hart van Europa op dat tijdstip maar hij maakte liever een omtrekkende beweging via Noord-Afrika, Italië en de Balkan. Roosevelts grote zorg was dat wanneer grote Amerikaanse legers tot nietsdoen waren gedoemd in Groot-Brittannië hij onmogelijk interne Amerikaanse eisen zou kunnen afweren die vroegen om een offensief in de eerste plaats in het gebied van de Stille Oceaan. Dat was de reden waarom Churchills plan voor een Noord-Afrikaanse operatie grote aantrekkingskracht uitoefende op Roosevelt en tenslotte geaccepteerd werd, zelfs terwijl in ons leger de leiding er niet enthousiast over was'. Vlak voor de landing in Normandië, zo deelt Harrlman nog mee, werd Churchill nóg verscheurd door twijfels over de juistheid van dit Tweede Front.

Harriman is van mening dat het vrije Westen de Russen op het eind van de oorlog niet had kunnen dwingen om vrij gekozen regeringen toe te staan in Oost-Europa. Inzake het Russische opdringen in Europa weet Harriman nog een aardige anekdote door te geven. Bij zijn ontmoeting met Stalin in Potsdam in 1945 feliciteerde hij de sovjetleider met het bereiken van Berlijn na al de geweldige oorlogsinspanningen van diens land. Stalin keek Harriman veelbetekend aan en zei toen: Tsaar Alexander I bereikte Parijs'! Commentaar van Harriman nu op deze opmerkelijke uitspraak: 'Ik veronderstel dat het niet zijn bedoeling was, wat veel mensen nu denken, om door te geven dat hij met zijn legers de rest van Europa wilde veroveren, maar hij voelde aan dat de communistische partijen van Frankrijk en Italië sterk genoeg waren om de regeringen in hun landen te gaan beheersen, en dat zou dan voor Stalin de weg openen om zich met deze landen te bemoeien. Het was juist om deze dreiging tegen te gaan en om een programma voor Europees herstel uit te werken dat president Truman een comité installeerde onder mijn voorzitterschap. Wij trachtten zeer actief de uitbreiding van de sovjetmacht naar West-Eu­ ropa te voorkomen, en zoals bekend, ons werk was niet zonder succes. In het tweede deel van mijn mémoires, die nu in voorbereiding zijn, zal ik ingaan op de details van dit verhaal'.

Russische geschiedschrijving

In de Sovjet-Unie wordt de Tweede Wereldoorlog 'de Grote Vaderlandse Oorlog' genoemd, een benaming die aangeeft dat de Russen propageren in hun eentje de nazi's te hebben overwonnen! Hoezeer de Russische overheid de belangrijke oorlogsrol van Britten en Amerikanen wenst verborgen te houden voor de eigen bevolking kon de Amerikaanse journalist Hedrick Smith meerdere malen constateren. In zijn briljante boek 'The Russians' geeft hij daar een aantal pakkende voorbeelden van. Wanneer hij sovjet burgers, die door hun opleiding best beter konden weten, vroeg naar de Geallieerde hulp aan hun vaderiand dan kreeg Smith nogal eens te horen dat die hulp slechts bestond uit 'tusjenka' (vlees in blik). En wanneer er Russische gesprekspartners bereid waren de Westerse hulp meer waardering en gewicht toe te kennen dan kreeg Smith te horen 'maar die hulp bestond slechts uit dollars en wij betaalden met ons bloed'. Wat zijn Harrimans observaties t.a. v. dit punt? Zegt de Amerikaanse diplomaat: 'De sovjets zouden het niet overieefd hebben wanneer wij niet geholpen hadden, en bij tenminste één gelegenheid heeft Stalin zelf zijn positie van debiteur erkend. Sprekend in aanwezigheid van Churchill in de Britse ambassade in oktober 1944 zei Stalin dat er een tijd was waarin Groot-Brittannië en Rusland gezamenlijk de Europese zaken afhandelden. Gezamenlijk hadden ze de Duitsers bevochten in de Eerste Wereldoorlog; maar in de Tweede Wereldoorlog konden Groot-Brittannië en Rusland niet over Duitsland gezegevierd hebben. Hij twijfelde eraan, zo zei Stalin, of Duitsland verslagen had kunnen worden zonder het volle gewicht van de V.S. aan de zijde der Geallieerden'. Harriman vervolgt dan: 'Wanneer wij niet hen op grote schaal bevoorraad hadden , zouden de Russen niet hebben kunnen overleven. Wanneer ik zeg 'overieven', dan bedoel ik niet dat zij waarschijnlijk totaal veroverd zouden zijn, maar ze zouden zijn teruggedrongen tot achter de Oeral en waarschijnlijk nog verder naar het Oosten. Wij voorzagen hen van een enorme hoeveelheid aan ooriogsmateriaal - met een waarde van ongeveer 12 miljard dollar tegen toenmalige prijzen'. Smith schat de totale oorlogshulp van Britten en Amerikanen aan de Sovjet-Unie op 15 miljard dollar!

Expansie

Een interessante en befaamde kwestie is; door welke krachten werd het expansionisme van Stalins Rusland veroorzaakt? Was de motor van de Russische uitbreidingspolitiek het Russische nationale belang of de communistische ideologie? Simpeler geformuleerd: zette Stalin de machtspolitiek van het keizerlijke Rusland voort of streefde hij naar de communistische wereldrevolutie vanuit Moskou? Hoe denkt Harriman over de achtergrond van de Russische expansiepolitiek? Formuleert Harriman: 'Stalin en de sovjetregering hadden en hebben beide doeleinden. De uitbreiding van Rusland als een nationale staat bevordert, in hun ogen, de overwinning van het communisme, en de opmars van het communisme dient ouderwetse, tsaristische, imperiale doeleinden. Of het eerste of het tweede bij Stalins gedachten voorop stond is een zaak waarover ik niet bevoegd was te oordelen. Hij was er zeker van overtuigd dat het type van het sovjet-systeem hét type was dat de gehele mensheid vroeger of later zou overnemen en dat het zijn verantwoordelijkheid was om een zo groot mogelijke druk uit te oefenen op wie of wat dat proces in de weg stond. Ik twijfel eraan of hij of zijn collega's zichzelf ooit afgevraagd hebben welke van de twee doeleinden hum belangrijkste was en ik betwijfel dat ook voor de huidige sovjetleiders. Toch was Stalin een voorzichtige revolutionairen een voorzichtige impehalist. Hij geloofde in de onvermijdelijkheid van wereldrevolutie, maar hij was niet bereid om de Sovjet-Unie in gevaar te brengen door de revolutie te ver naar het Westen door te zetten. Polen, echter, was voor hem een andere zaak. Dat was de traditionele invasieroute voor zowel Napoleon als Hitler. Hij was vast besloten om het onder zijn controle te houden'. En dat is dan tegelijk Rolens tragedie ondanks Solidariteit, van vandaag! Heeft de Sovjet-Unie in onze eeuw de leer van het communisme gebruikt om daarmee de nationale macht te vergroten, precies zoals de leer van het Panslavisme (Rusland als de onbaatzuchtige beschermer van de Slavische volken) het nationale eigenbelang van het tsarenrijk verhulde? Harriman meent dat deze historische en tegelijk politiek actuele vergelijking gemaakt kan worden. Immers in beide ideologieën pretendeert Rusland het goede te zoeken voor Oost-Europa, maar ondertussen !

Harrimans visie

Hoe denkt Harriman persoonlijk over het commu­ nisme? 'Volgens mij is het bolsjevisme...een reactonaire ontwikkeling. De dictatuur van het proletariaat is een historisch achteruitwerkend idee omdat het de individuele mens een dienaar van de staat maakt, hem van beslissingsbevoegdheid berooft en derhalve overhoop ligt met de verlangens van de mensheid. Dat was mijn gedachte nadat ik Rusland voor het eerst had bezocht in 1926 en ik heb geen reden om deze visie te wijzigen'. Wat zullen de Russen dat een verwerpelijke gedachte vinden van deze Amerikaanse diplomaat: immers zij pretenderen vanaf 1917 de vooruitgang van de mensheid te dienen en niet de achteruitgang.

Welke gedachten koesterde Roosevelt nu t.a.v. het Russische communisme volgens Harhman? Harriman stelt dat 'Roosevelt een religieus man was. Hij dacht niet dat het atheïstische communistische systeem permanent de godsdienstige gevoelens en tradities van het Russische volk kon onderdrukken. Hij dacht dat in de loop van de tijd het sovjetsysteem wel liberaler moest worden. Hij bezag Stalins internationale politiek als een combinatie van traditioneel Russisch imperialisme en een ideologische gedrevenheid om het wereldcommunisme naderbij te brengen. Hij meende dat, na de oorlog, het revolutionaire sovjetevangelie langzaam op de achtergrond zou treden en dat zelfbelang in toenemende mate de gids zou worden van de sovjetpolitiek'. Inderdaad werd en wordt de Russische buitenlandse politiek (trouwens van welk land niet? ) geleid vanuit het zelfbelang. Maar de grote vraag waar alles uiteindelijk om draait, vooral nu in onze zo gespannen wereldpolitieke situatie, wat verstaan de sovjetleiders onder het Russische zelfbelang? Over dat zelfbelang dacht Roosevelt, dat maakt Harriman ons zeer duidelijk, te optimistisch. Dat was ook een tegenstelling tussen de twee grote Westerse oorlogsleiders. Om nog één keer Harriman aan het woord te laten: 'Churchill was voorzichtiger. Oók hij wenste een goede naoorlogse verstandhouding met het Kremlin, maar hij verachtte het communisme en al zijn werken en hield zijn oog gevestigd op specifieke politieke problemen. Hij voorzag veel grotere politieke moeilijkheden met de sovjetleiders na de oorlog als Roosevelt deed'. Harrimans ervaringen geven kleur aan het ingewikkelde politieke spel tussen de Geallieerden uit de Tweede Wereldoorlog en dan blijkt diplomatieke geschiedenis allesbehalve droog te zijn. Dat nauwkeurige diplomatieke geschiedenis belangrijk is voor meer en beter inzicht in het wereldgebeuren bewijzen Harrimans herinneringen eveneens.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen