Réveil en Afscheiding (1)

Dhr. W. van der Zwaag heeft reeds vele publicaties op zijn naam staan. Daarin komt hij naar voren als een groot kenner van de negentiende-eeuwse Nederlandse kerkgeschiedenis. Ondanks zijn hoge leeftijd zag hij zich in staat opnieuw een omvangrijke publicatie het licht te doen zien; een publicatie waarin Réveil en Afscheiding in hun onderlinge betrokkenheid worden belicht. Ik maak naar aanleiding van deze laatste publicatie van Van der Zwaag een aantal opmerkingen. Van der Zwaag laat zien dat er tal van verbindingslijnen lopen niet alleen tussen Réveil en Afscheiding, maar ook tussen de slotfase van de Nadere Reformatie enerzijds en zowel de Afscheiding als aan de gereformeerde belijdenis getrouwe predikanten in de Hervormde Kerk anderzijds. Zo was ds. Jean Louis Verster, een geestelijke zoon van Alexander Comrie, een van de oprichters van het Nederlandsch Zendeling-Genootschap. Onder de namen van haar directeuren komen we in de negentiende eeuw de predikanten Nicolaas Schotman en Dirk Molenaar tegen. Beiden hebben het binnen de Hervormde Kerk opgenomen voor de verbindende kracht van de gereformeerde belijdenis. De studie van Van der Zwaag laat zien dat de gedachte dat de eerste decennia van de negentiende eeuw enkel door verval worden gekenmerkt onjuist is. Wel zien we allerlei ontwikkelingen die als een voorspel van de Afscheiding kunnen worden aangemerkt. Zo werden meer dan eens gezelschappen evenals later de kerkdiensten van de afgescheidenen met een beroep op een bepaling uit het napoleontische strafrecht verboden; een maatregel die op gespannen voet met in de grondwet vastgelegde vrijheid van godsdienst stond.

Van belang is te melden dat aan het begin van de negentiende eeuw menig verlichte Nederlander een vereniging van hervormden, luthersen en remonstranten wenste om zo een protestantse kerk te vormen die niet aan de gereformeerde belijdenis was gebonden. De overheid stond ten opzichte van dat streven niet onwelwillend. Er is niets van gekomen. Al werd de binding aan de belijdenis in het ondertekeningsformulier van predikanten welbewust dubbelzinnig geformuleerd, afschaffen durfde men de belijdenis niet, wetend dat dit voor een niet onbelangrijk deel van het kerkvolk onaanvaardbaar was. Getrouwe predikanten als Moorrees bleven in de Hervormde Kerk, met een beroep op haar gereformeerde belijdenis; een belijdenis die weliswaar al te weinig werd gehandhaafd maar die nog altijd de officiële grondslag van de Hervormde Kerk vormde. Opmerkelijk is dat datgene wat men aan het begin van de negentiende eeuw niet aandurfde, aan het begin van de eenentwintigste eeuw realiteit werd. Met meerderheid van stemmen besloot de synode aan het begin van de eenentwintigste eeuw de Hervormde Kerk op te heffen en te laten opgaan in de PKN.

Echter, de Hervormde Kerk – die, naar de woorden van Groen van Prinsterer, gekenmerkt wordt door haar belijdenis – kan niet worden opgeheven. De gereformeerde belijdenis maakt het bestaansrecht uit van de Hersteld Hervormde Kerk in Nederland; de Hervormde Kerk wordt niet getypeerd door de historische kerkgebouwen, hoe dierbaar die ons ook zijn, maar door de historische belijdenis. Rond deze belijdenis schaart zich de Hervormde Kerk. De PKN mag juridisch de voortzetting zijn van de Hervormde Kerk. Krachtens haar eigen grondslag is zij het confessioneel niet. Zij is geen Hervormde Kerk.

De Afscheiding stelde de mannen van het Réveil voor een indringende vraag. Bleef men in de Hervormde Kerk of zou men zich bij de Afscheiding voegen? Een van de voormannen van de Afscheiding, ds. H.P. Scholte, was gevoed door de vroomheid van het Réveil. In overgrote meerderheid heeft het Réveil echter de weg van de Afscheiding afgewezen. Overigens kan Scholte veel meer dan ds. H. de Cock als de motor van de Afscheiding worden gezien. Terwijl de afgescheidenen met een beroep op de artikelen 27-29 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis de Hervormde Kerk tot een valse kerk verklaarden, zijn de mannen van het Réveil met een beroep op dezelfde artikelen in de Hervormde Kerk gebleven. Wel maakte de door de overheid ontketende vervolgingen het v­oor de mannen van het Réveil niet gemakkelijker bij dit standpunt te blijven. De begaafde jurist A.M.C. van Hall maakte met zijn echtgenote Suzanne van Schermbeek mede daarom de overstap naar de Afscheiding.

Méér dan de Afscheiding was het Réveil op het gehele Nederlandse volk betrokken. Hierin moeten we de voorkeur geven aan het Réveil boven de Afscheiding. Tegelijkertijd moeten we beseffen dat onze situatie geheel anders is dan die in de negentiende eeuw. Nederland kan geen gedoopte natie meer worden genoemd. De christelijke kerk – hoe breed we die ook nemen – is een minderheid geworden in de samenleving. Was de Hervormde Kerk vóór 1 mei 2004 nog maar heel ten dele een volkskerk, dat geldt nog in veel sterkere mate voor de Hersteld Hervormde Kerk. Hooguit kunnen we van een overblijfsel spreken. Echter, wanneer de Hersteld Hervormde Kerk echt een Hervormde Kerk wil zijn, dient een missionaire gerichtheid naar volk en samenleving haar te kenmerken. En dan een missionaire gerichtheid die evenals in de Vroege Kerk verbonden is met het zich onderscheiden van de wereld en het vreemdelingschap. Onder andere op deze wijze behoort het hervormd-zijn in de eenentwintigste eeuw gestalte te krijgen.

(Slot volgt)

W. van der Zwaag, Réveil en Afscheiding. Negentiende-eeuwse kerkhistorie met bijzondere actualiteit, De Groot-Goudriaan, Kampen 2006; ISBN 90-61450-971-3; hb. 656 pag., prijs € 44,90.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen