Christus' nederdaling ter helle

Toen onze Middelaar Jezus Christus aan het kruishout hing, riep Hij uit: 'Mijn God, Mijn God, waarom hebt Gij Mij verlaten?' Hij, de God-mens in één Persoon, van God verlaten? Hoe kan dat zijn? Uiterste Godsverlating, zoals die ervaren wordt door goddelozen in de hel, de plaats waar niets van Gods troostende nabijheid meer ervaren wordt. En heeft Jezus dan die helse angst doorstaan? Dante (in zijn 'Divina Comedia') schreef boven de hel: 'Wie hier binnentreedt, laat alle hoop varen'.

J. Calvijn, Heid. Cat. (antwoord 44)
Het is vooral de kerk der Reformatie geweest, die het artikel van de Apostolische Geloofsbelijdenis 'nedergedaald ter helle', zo ondoorgrondelijk als het is, in deze zin heeft opgevat. In Zijn nederdaling ter helle heeft Jezus Christus aan Zijn kruis in onze plaats de helse angsten en smarten doorstaan. Zo is dit geloofsartikel verstaan door J. Calvijn (in zijn Institutie, de Catechismus van Genève, zijn preken over de lijdende Knecht des Heeren; juni/ juli 1558). Zo wordt het ons uitgelegd in de Heidelbergse Catechismus (antwoord 44): 'Opdat ik in mijn hoogste aanvechtingen verzekerd zij en mij ganselijk vertrooste, dat mijn Heere Jezus Christus (!) door Zijn onuitsprekelijke benauwdheid, smarten, verschrikking en helse kwelling, in welke Hij in Zijn ganse lijden, maar inzonderheid aan het kruis gezonken was, mij van de helse benauwdheid en pijn verlost heeft.'

Dr. M. J. Arntzen
Voor deze belijdenis voert dr. M. J. Arntzen in zijn onlangs verschenen, leerzame boekje over Christus' nederdaling ter helle een vurig pleidooi. Hij schrijft: 'We wilden, nu we oud geworden zijn en op kerkelijk en theologisch gebied zoveel hebben meegemaakt, in alle eenvoud nog eenmaal onze stem laten horen. Het smart ons, dat het God-zijn van de Heere Jezus en zijn betaling voor onze zonden - het geven van de losprijs - zo brutaal geloochend wordt, ook en vooral in kerken die zich vroeger juist zo principieel tegen de vrijzinnigheid opstelden.' Het is er dr. Arntzen alles aan gelegen om deze heilrijke betekenis van Christus' lijden nog eens te onderstrepen. Daartoe reikt hij ons in zijn boekje heel wat Schriftuurlijk materiaal aan, waarin deze diepte van Christus' lijden tot uitdrukking komt.
Elke keer, als wij in de zondagse eredienst met de kerk van alle eeuwen belijden, dat Christus nedergedaald is ter helle, denken wij daaraan. Jezus Christus heeft geleden, zo geleden als geen mensenkind ooit lijden kan. Niet slechts naar het lichaam. Niet slechts naar de geest. Maar in Zijn Godmenselijke gestalte heeft Hij geleden onder de toorn van God, Zijn Vader. Zo verregaand, zo ontzagwekkend diep als gelovigen, zelfs ook de dichter van Ps. 22 van wie Christus dat 'waarom' van Zijn kruiswoord van de lippen nam, daar nooit zo kunnen inkomen. Jezus heeft in Zijn lijden, in het bijzonder in Gethsemané en aan Zijn vloekhout, doorstaan wat een zondig Adamskind dat voor eeuwig naar de plaats der pijniging verwezen moet worden, moet doorstaan. De helse straf als vrucht op de zonde; als een uitdrukking van Gods verdiende toorn; de hel, dat is de plaats van 'wening en knersing der tanden' (Gr. 'gehenna'); een staat van eeuwig Godsgemis. Zo verstaan, is de belijdenis van het Apostolicum ('nedergedaald ter helle') dus een nadere typering van wat eraan voorafgaat in de woorden: Die geleden heeft, gestorven is en begraven. Hij, Jezus, heeft dit alles ondergaan als een Borg Die plaatsvervangend de eeuwige straf op de zonde heeft weggedragen. De stralen van Gods toorn - waar een zondaar een eeuwigheid over zou moeten doen om die te dragen - zijn in één brandpunt in Hem samengetrokken (zo A. Kuyper).

Verschillende uitleg
Over de betekenis van de woorden 'nedergedaald ter helle' van onze Apostolische Geloofsbelijdenis is intussen wel, reeds vanaf de dagen van de vroege kerk heel verschillend gedacht. H. Witsius (17e eeuw) schreef ooit, dat er ongeveer evenveel verklaringen over de nederdaling ter helle zijn 'als vliegen wanneer de zomer op zijn warmst is'. Er zijn totaal uiteenlopende - en van de Calvijnse uitleg zeer verschillende - opvattingen geweest. In de vroege kerk meende de kerkhistoricus Eusebius (4e eeuw n. Chr.), dat in Christus' nederdaling ter helle de hekken van het dodenrijk werden verbroken, de machten van de onderwereld op de vlucht sloegen en veel heiligen opstonden. In de r.-k. traditie heeft de mening postgevat, dat Christus na Zijn dood met Zijn ziel - verenigd met Zijn Goddelijke Persoon naar het dodenrijk (Gr. 'hades'; vgl. Hand. 2 : 31) is gegaan om daar Zijn overwinning op de dood en de vorst van de dood, de duivel uit te roepen en de zielen van de Oudtestamentische vromen die daar (in een aparte afdeling van de 'hades') wachtten, thuis te halen in de volle heerlijkheid van het hemelleven. Zo het concilie van Trente en de r.-k. catechismus van 1995. Overigens dachten ook vele vroege kerkvaders zoals Irenaeus (tweede eeuw n. Chr.) er zo over. En in de lutherse traditie is Christus' nederdaling ter helle eveneens vaak verstaan als een uitroepen van Zijn overwinning op satan, dood en hel. Ze was om zo te zeggen: een eerste trap in Christus' verhoging.
Ook onder gereformeerde theologen in de nadagen van de Reformatie is dit geloofsartikel niet steeds verstaan zoals Calvijn het verstond. De belijdenis 'geleden, gestorven, begraven, nedergedaald ter helle' is vaak meer als een chronologische volgorde opgevat. Zijn nederdaling ter helle zou dan - gelijk als in de lutherse traditie - betekenen, dat het lichaam van Jezus Christus na Zijn begrafenis in het graf lag, wachtend op de opstanding van de paasmorgen, maar dat Hij Zelf tegelijk naar het rijk der doden is gegaan om daar Zijn overwinning uit te roepen op satan, dood en hel. In deze zin heeft ook M. Luther - al deelde hij ook wel de visie van Calvijn - over de nederdaling ter helle gesproken als een bestormen van de hel, bijv. in zijn befaamde Torgau-preek (Pasen 1543). Christus in Zijn diepste vernedering en daarin tegelijk in Zijn machtigste victorie.
Nog weer andere uitleggers zijn veel verder gegaan. Zo beweerde Marcion (tweede eeuw n. Chr.), dat Jezus de onderwereld is binnengedrongen om ook ongelovigen en goddelozen (als Kaïn en de inwoners van Sodom) tot bekering te brengen en te redden. Later ging Origenes, die van een eeuwige altijddurende straf niet wilde weten, zelfs zover, dat hij meende, dat ten slotte ook de duivelen en de boze machten door het louteringvuur heen zouden worden gered. Zelfs Melanchton, vriend van Luther, liet bij zijn uitleg van 1 Petr. 3 : 19 de mogelijkheid open, dat Jezus na Zijn dood voor de gestorvenen heeft gepredikt en dat Hij daarbij ook edele heidenen, zoals de Romeinse staatslieden Scipio en Fabius heeft gered.

Geen hellevaart als reddingsactie
Met tal van argumenten wijst dr. Arntzen in zijn geschrift de opvattingen van de hand, zoals die in de r.-k. traditie hebben postgevat (over het thuisbrengen van de gelovigen van de oude bedeling), alsook de mening van hen die in Christus' nederdaling ter helle een reddingsactie zagen voor verlorenen in de hel. Christus is niet, ook niet naar de ziel in de plaats der verdoemden (de 'gehenna') geweest. Wat zou Hij daar hebben moeten doen? Verlorenen een 'herkansing' geven? (zo A. van de Beek in zijn boek 'Jezus Kurios'). Aan hen die tot in het uur van hun dood aan de stem van het Evangelie geen gehoor hebben gegeven, toch nog een mogelijkheid van bekering bieden (zoals de reveilman A. Capadose opperde)? Maar dat kan niemand toch in de Bijbel lezen? ! Dat wordt ons ook niet geleerd in een tekst als 1 Petr. 3 : 19v, waar staat, dat Christus in de geest heengegaan is en de geesten die in de gevangenis zijn, heeft gepredikt. Deze tekst ziet veel meer op Christus' hemelvaart, waardoor Hij Zijn victorie op de hel en haar gevangenen heeft geproclameerd. Hoe vreselijk ik het ook vind, dat er mensen zullen zijn die nooit meer tot inkeer kunnen komen, nadat zij daartoe alle mogelijkheden op aarde hebben veracht, de Bijbel laat ons daarover niet in het onzekere. Inderdaad: 'Zoals de boom valt, zo blijft hij liggen.'

Verschillende accenten
Dr. Arntzen is in zijn boekje ook gedurig in gesprek met een aantal theologen uit de negentiende en twintigste eeuw. Daarbij laat hij ook gereformeerde stemmen horen die het standpunt van Calvijn zeer dicht naderden (A. Kuyper, K. Schilder, K. J. Popma; en tot op zekere hoogte ook K. Barth), maar ook geluiden uit de latere tijd die meer of minder afweken van de mening van Calvijn over de nederdaling ter helle (H. Bavinck, S. G. de Graaf, J. van Genderen in de 'Beknopte Gereformeerde Dogmatiek'). Al met al kiest dr. Arntzen nadrukkelijk voor de uitleg van Calvijn. Toch zou ik meer dan de schrijver dit doet, ook ruimte willen laten voor andere accenten. Is het niet het beste om met Petrus van Mastricht Christus' nederdaling ter helle zowel op het bittere helse lijden van Christus, als ook op Zijn graflegging en ook op het zijn van Christus in de macht van de dood te betrekken? Het zou wel eens kunnen zijn, dat dit geloofsartikel van de Apostolische Geloofsbelijdenis - historisch gezien - in het Apostolicum is opgenomen als geloofsantwoord op de vraag: 'Hoe is het gesteld met de doden die in de Heere sterven?'. Met andere woorden: is dit niet een belijdenis die uitdrukking geeft aan het geloof, dat Christus Jezus na Zijn triomferend sterven Heere en Meester is en blijft, tot in het hartje van de dood?
Terecht schrijft de gereformeerde dogmaticus H. Bavinck (Geref. Dogmatiek III, blz. 463vv), dat het artikel van de nederdaling ter helle het meest in overeenstemming is met Hand. 2 : 27, 31; Rom. 10 : 7; Ef. 4 : 9 en met de oorspronkelijke zin van de woorden en ook met de plaats ervan in de Apostolische Geloofsbelijdenis (tussen de andere artikelen in), wanneer men het opvat als de staat des doods waarin Christus als Middelaar tussen Zijn sterven en opstanding verkeerde, om de straf der zonde ten einde toe te dragen en ons daarvan te verlossen. Zo wordt het ook uitgelegd in de Beknopte Gereformeerde Dogmatiek door prof dr. J. van Genderen, als deze schrijft, dat Christus in het rijk of de staat van de dood was, maar niet aan de macht van de dood werd prijsgegeven. Daardoor droeg onze Middelaar de staf voor de zonde ten einde toe. Voor zover ik kan oordelen, is dit een passende uitleg van het geloofsartikel 'nedergedaald ter helle'. Wat een troost: Hij weet de weg in het dodenrijk. Daar waar alles herinnert aan wat de zonde aan vernieling heeft aangericht. Hij is Heere en Meester op de begraafplaats waar ik weldra in het stof des doods zal liggen. Hij, mijn Heere Jezus Christus is de dood gestorven. Hij is begraven en lag daar in het rijk van de dood, beladen met vloek en schande. Maar Hij lag daar tegelijk als Overwinnaar. Want Hij had gezegd: 'Het is volbracht; Vader, in Uwe handen beveel ik Mijn geest'. En tegen de moordenaar naast Hem op Golgotha had Hij gezegd; 'Heden zult gij met Mij in het paradijs zijn.'
H. Bavinck acht deze verklaring niet in strijd met de verklaring van Calvijn en van de Heidelberger, maar hij ziet dit als een aanvulling of uitbreiding ervan. Hij schrijft, dat de woorden 'nedergedaald ter helle' al wel in de vierde eeuw n. Chr. geleidelijk in alle lezingen van de Apostolische Geloofsbelijdenis gaan voorkomen, maar dat er steeds groot verschil van gevoelen bestond in de uitleg ervan. Het moet dan ook m.i. niet uitgesloten worden geacht, dat met de toevoeging aan het Apostolicum van 'de nederdaling ter helle' ook van meet af de intensiteit is aangeduid van wat eraan voorafgaat: Die geleden heeft, is gestorven en begraven. Van kribbe tot kruis heeft mijn Heere Jezus Christus in mijn plaats de eeuwige dood in al zijn verschrikkingen (ook in de zin van de helse straf) voor mij gedragen en weggenomen. Het komt mij dus voor, dat Calvijn en onze Heidelberger geen verkeerde uitleg hebben gegeven van het artikel over Christus' nederdaling ter helle. Waarom zou dit artikel niet ook betrekking hebben op het doorstaan van het helse lijden van Christus aan het kruis? Maar ik zou ook met vele theologen uit de tijd van de Nadere Reformatie (Witsius bijv.) bij de nederdaling ter helle willen denken zowel aan de helse smarten van Christus aan het kruis, als ook aan de staat van de dood waarin Hij van het sterven af tot het ogenblik van zijn opstanding heeft verkeerd (zie hierover H. Bavinck, III, blz. 466). Laat ons niet overhaast zeggen, dat de uitleg van Calvijn historisch zwak staat. Naar mijn besef zijn er in elk geval genoeg aanwijzingen in de Schrift te vinden, waarin het lijden van Christus Jezus gezien wordt als doorstaan van de helse angsten en benauwdheden. Een onuitsprekelijke troost in mijn hoogste aanvechtingen.

Geloven in een postmoderne tijd
Of wij met zo'n geloof nog wat aankunnen in een (post)moderne tijd als de onze? Geloven mensen van de 21e eeuw nog in een hel? De meesten niet. Is voor het besef van menigeen met de dood niet alles afgelopen? 'Carpe diem' - pluk de dag. Geniet van het leven. En als er niets meer te genieten valt, is de dood immers een 'uitkomst'?
Maar ik zou zeggen: laten wij elkaar maar vertellen waar het allemaal op uitloopt, als we met dat genotvol leven aan de gang blijven. Laat ons elkaar op grond van Gods Woord aanzeggen, dat het eeuwig slecht afloopt met hen die zo blijven leven. Maar laat ons vooral ook aan allen die bezig zijn verloren te gaan, zeggen, dat er hoop is. Maar dan wel aan 'deze zijde van het graf'. Hoop voor hopelozen die onder het kruis van Gojgotha iets doorleven van de strafwaardigheid van hun zondebestaan. 'Ik lag gekneld in banden van de dood, daar d' angst der hel mij alle troost deed missen' (Ps. 116 : 2 her.). Hoop voor hen die in deze nood opzien naar de Gekruisigde Die de macht der hel versloeg.
Op de weg naar de ondergang staat het kruis van Jezus Christus. Ga daar staan! Blijf staan op de kruisheuvel! Midden in al uw depressies. Zie omhoog. U komt er nooit zo in zoals Hij, Jezus erin is geweest. Laat Hem verdergaan dan u kunt gaan. Wacht, wacht maar, totdat Hij u daar - op de kruisheuvel - komt ophalen. Terug van Zijn 'dodengang'. Daar zal Hij u verzekeren, dat Hij dieper weggezonken is geweest dan u ooit kan of behoeft weg te zinken in de verschrikkingen der hel. En wees getroost: Hij is Heere en Meester op het terrein van de dood. Hij weet als geen ander wat dood en hel betekenen. Hoor wat Hij tegen een moordenaar zegt: 'Heden zult gij met Mij in het paradijs zijn.'

B.               C. den Boer

N.a.v.: dr. M. J. Arntzen, Christus' nederdaling ter helle. Buyten & Schipperheijn Amsterdam 2000. 60 blz. Prijs: ƒ13,50.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen