Vragen rond oorlog en vrede

Op 17 april 1945 klinken in de duinen van Oven een enkele schoten die een einde maken aan het leven van Jannetje Johanna Schaft, 24 jaar oud.

Eine Mörderin, volgens de Duitsers, een moordenares. Als verzetsstrijdster doodde 'het meisje met het rode haar', zoals ze onder ons bekend is gebleven, Nederlanders die op verraderlijke wijze samenwerkten met de Duitsers. Vandaag de dag zouden degenen die de opdracht tot haar exekutie gaven haar deze daad hebben gerechtvaardigd door haar een terroriste te noemen. Het Reformatorisch Dagblad van 3 november 1989 schreef over haar en anderen: „Jannetje Johanna Schaft gaf haar leven voor het vaderland. Koningin Wilhelmina drukte het op 9 mei in een radiorede zo uit toen ze sprak over verzetsstrijders: „Hun trouw aan het vaderland en naastenliefde heeft hen allen in de schoonste zin des woords tot edelen gemaakt."

Op 26 september 1988 werd in Soweto, Zuid-Afrika, een man vermoord. Leden van het African National Congres stelden zich verantwoordelijk voor zijn gewelddadige dood. Een krant in Johannesburg ontving een bericht dat collaborateurs, mensen die met de blanke vijand samenwerken, verraders zijn en het verdienen uil de weg geruimd te worden. Nauwkeurig politie-onderzoek leidde tot de aanhouding van de dader, die in een langdurig proces ter dood werd veroordeeld. Het vonnis is inmiddels voltrokken.

In sommige illegale kranten van Zuid-Afrika verschenen naar aanleiding daarvan beschouwingen, waarin de aangehaalde regel van Koningin Wilhelmina bijna letterlijk HY/.Y terug te vinden. Hoe zouden wij oordelen over deze man? Zijn er verschillen met Hannie Schaft?

Nu praten we nog over twee gevallen van verzet tegen overheden, evengoed kun je oorlogen met elkaar vergelijken. Ook dan zal opvallen hoe verschillend daarover wordt gesproken en gedacht. Dat geldt niet alleen voor de oorlogen die wij in onze geschiedenisboeken tegenkomen. Ook vandaag wordt er immers gevochten.

In de afgelopen tijd is er geschoten in de straten van Boekarest, klonk het geratel van mitrailleurs op het Plein van de Hemelse Vrede in Peking, ontplofte een bom in Plampona, floten er kogels over de boulevards van Panama City. hing er traangas boven het lichaam van ccn bloedende jongen in een smalle steeg in Bethlehem. werd Baghdad gebombardeerd.

De wereld houdt de adem in bij het zien van de gebeurtenissen in de woestijnen van het Midden-Oosten. In de pers is nauwelijks nog ruimte voor andere strijd-

tonelen. Ethiopië. Liberia. Ruwanda. Libanon. Malawi. El Salvador. Noord-Ierland. Sri Lanka, te veel kon Hikten om op te noemen.

Weigeren de wapens op te nemen?

Zijn al deze konllikten van gelijke aard? Waarom is de ene oorlog of geweldsdaad wel aanvaardbaar of rechtvaardig. zo jc wilt. en vinden wc dat van andere gevallen niet? Voor wie niet de totale geweldloosheid predikt, rijzen er vele vragen.

Niet alleen zal het zeer moeilijk zijn om aan te geven in welke omstandigheden sprake kan zijn van een 'bellum justum'. een rechtvaardige oorlog, maar jc kunt je ook afvragen, wie eigenlijk bepaalt wanneer geweld mag worden toegepast.

Zijn het de regeringen, die beslissen of de wapens zullen worden opgenomen, of moet het aan de burger zelf worden overgelaten om te bepalen of hij of zij aan de strijd wenst deel te nemen? Zo ja. mag hij of zij zich dan ook op politieke argumenten beroepen of alleen op religieuze of filosofische? Een Duitse soldaat, die weigerde voor Hitier te strijden. Terecht? Niet je land dienen dus. omdat je het niet eens bent met de politieke doeleinden die je landgenoten nastreven. Zo hebben ook Nederlandse jongens geweigerd mee te vechten in Indonesië in de periode 1945-1949. De Indonesiërs zelf moesten maar over hun toekomst beslissen, niet Nederlands wapengeweld, meenden zij. Deze mensen werden voor lafaards uitgescholden en in kampen vastgezet. Terecht?

Maatstaven voor verzet?

Een andere vraag is of burgers of groepen van burgers zich gewelddadig mogen verzetten tegen overheden die ze als onwettig beschouwen? Denk aan Hannie Schaft of de zwarte strijder van het ANC. maar ook aan Willem van Oranjeen de watergeuzen. Kun je deze gevallen eigenlijk wel met elkaar vergelijken? Welke maatstaven moet je hanteren bij het beoordelen ervan?

Welke wapens?

Als jc al vindt dat wapengeweld niet onder alle omstandigheden (onder welke wel cn onder welke niet? ) uitgesloten kan en hoeft te worden, is dan ook iedere vorm en mate van wapengeweld aanvaardbaar? Mogen we kernwapens, chemische en/of biologische wapens gebruiken? Waar ligt precies de grens, als deze er al is. tussen deze wapens, waarvan velen het gebruik zouden willen verbieden, en bijvoorbeeld massale bombardementen. zoals het bombardement op Dresden aan het eindevan de Tweede Wereldoorlog? Zijn vergeldingsakties waarbij ongewapende burgers van welke leeftijd of sexe dan ook in grote aantallen het slachtoffer worden, wel te rechtvaardigen, ongeacht dc gebruikte wapens?

Gij zult niet doden

Al dit soort vragen overziende. zal het niemand verbazen dat het thema 'oorlog en vrede' al een eeuwenoud ges p re kso n d e rwe rp is. Als iemand toch zijn ogen wil sluiten voor de realiteit van het oorlogsgebeuren dan is het mogelijk dat hij of zij op dc meest wrede wijze onverwacht wordt wakker geschud, zegt dan ook terecht dc omslag van het boek 'Gij zult niet doden', van de hand van dr. H. A. Hofman.

In 1989 verscheen het werk als deel 4 in de Kompas-serie, een reeks publikaties die binnen de Gereformeerde Gemeenten in de behoefte aan bezinnend materiaal op het gebied van bijbelkunde. dogmatiek, kerkgeschiedenis en ethiek poogt te voorzien. Gelet op de doelstelling van de Kompas-serie verwacht men vooral ccn bijdrage aan de bezinning over dc ethische aspekten van de vele en vaak zeer moeilijke vraagstukken rond het thema oorlog en vrede. Daarin wordt men gesterkt door dc titel van het bock. een aanhaling van het zesde gebod. Dc schrijver zelf noemt het hoofddoel van zijn studie een poging het onderwerp in een breed kader te behandelen en bijbelse. (kerkhistorische en ethische gegevens ter sprake te brengen om deze vervolgens te laten uitmonden in een zo goed mogelijk afgewogen eigen standpuntbepaling. Ik moet zeggen dat ik de

schrijver daarin niet helemaal geslaagd acht. Weliswaar komt de auteur in het slot van zijn boek tot ccn gereformeerde standpuntbepaling. maar juist als het gaat over de ethische vragen rond het thema oorlog cn vrede blijft het bock tamelijk oppervlakkig. Blijven ook tc veel vragen liggen. In wezen is slechts een klein gedeelte van het boek gewijd aan die ethische vragen. Het hoofdbestanddeel van het boek bestaat uit op zichzelf 1 ezcn swaa rd ige. o nderwe rpen die weliswaar in relatie staan tot het onderwerp oorlog en vrede, maar waarvan de bijdrage tot de bezinning op het thema 'gij zult niet doden' niet zondermeer duidelijk is. Een deel van dat materiaal had gemist kunnen worden. De casc-study over Verdun in hoofdstuk 15 leidt bijvoorbeeld niet tot de theoretische beschouwingen, die het doel van dit hoofdstuk zouden zijn. Dat de mens slechter is geworden cn dal het gehalte van onze beschaving beslist is gedaald, zoals de auteur naar aanleiding van zijn beschrijving van de slag rond Verdun konstateert (p. 122). zijn standpunten die op zijn minst nadere onderbouwing vereisen.

Bij lezing van het boek ontstaat dc indruk dat de schrijver het onderwerp in een te breed kader heeft willen behandelen. Binnen de doelstelling van de Kompasserie had de schrijver selektiever met zijn materiaal moeten omgaan. Onvoldoende wordt tegemoet gekomen aan de behoefte aan verdere bezinning en verdieping. Een voorbeeld. Op bladzijde 19 laat de auteur aan de hand van cijfers zien dat in de moderne oorlogvoering van de laatste eeuw het aantal burgerslachtoffers is gestegen van 5% in dc Eerste Wereldoorlog naar 90% in de oorlog in Vietnam. Op bladzijde 166 overweegt de auteur dat wij steeds moeten trachten met onze wapens militaire doelen te treffen. Open steden cn dichtbevolkte gebieden mogen niet bewust tot doelwit worden uitgekozen. De vraag dringt zich - in het licht van deze cijfers - op of de moderne oorlogvoering nu niet juist gekenmerkt wordt door de welbewuste vernietiging van het menselijk potentieel en dus door massale aanvallen op de kwetsbare burgerbevolking. Daarbij hoeft niet alleen aan atoomwapens te worden gedacht. Tenslotte zijn deze wapens in Vietnam niet ingezet, terwijl in die oorlog meer burgers zijn gevallen dan ooit te voren. Zijn dc grenzen voor wat binnen een christelijk denkkader aanvaardbaar is. eigenlijk niet reeds lang bereikt, even geheel daargelaten de vraag of een bepaalde oorlog op zichzelf gerechtvaardigd kan worden?

Vragen stellen is gemakkelijker dan ze te beantwoorden

Het zijn vragen waar iedere generatie opnieuw mee worstelt cn die gemakkelijker gesteld worden dan beantwoord. In die zin verkeert een recensent uiteraard in een veel riantere positie dan een auteur, die zich gesteld ziet voor een dermate moeilijk onderwerp. Niettemin is het jammer dat de auteur de hem geboden ruimte in dc Kompas-serie niet wat meer besteed heeft aan de ethische vragen zelf. Dc bezinning op die ethische vragen blijft aktueel. veel meer dan bijvoorbeeld een uitvoerige beschrijving van de relatie tussen de Navo en het Warschaupact. Wat begin 1989 nog bij de tijd was. blijkt begin 1991 verouderd. Thans verkeren we in de ban van de Golfoorlog en lijkt het dubbelbesluit rond de plaatsing van kruisraketten al weer tot een ver verleden te behoren.

Oorlog cn vrede, een thema dat onze blijvende aandacht vereist! Meer dan andere onderwerpen konfronteert dit onderwerp ons met de gebrokenheid van het menselijk leven en met de onmogelijkheid om hier op aarde het Paradijs weer op te richten. De studie van dr. Hofman laat op diverse plaatsen klemmend zien. dat wij vaak slechts kiezen kunnen tussen kwade alternatieven en gevangen zitten in onze eigen zondige en benauwende stukturen. Zijn werk. dat zich gemakkelijk laat lezen, verdient zeer zeker aanbeveling, niet als definitief antwoord - de schrijver zegt dit ook zeifin zijn voorwoord - maar als een bijdrage aan verdere bezinning over het oude maar ook altijd aktuele probleem van oorlog en vrede.

N.a.v. dr. H. A. Hofman: ..Gij zult niet doden", beschouwingen over het probleem van oorlog cn vrede. Kompas-serie nr. 4. IJitg. Den Hertog, Houten. 185 blz., prijs ƒ 18.90.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen