AVONDMAAL VIEREN OP GOEDE VRIJDAG?

Wie in de tijd van Goede Vrijdag in de kerkbladen een blik werpt onder het kopje ‘preekbeurten’, ontdekt dat in verschillende gemeenten van ons kerkverband op Goede Vrijdag het Heilig Avondmaal wordt gevierd. Lang niet alle gemeenten doen dat. Sommige gemeenten vieren het Avondmaal helemaal niet in de week van Goede Vrijdag en Pasen. Er zijn ook gemeenten die het op Witte Donderdag vieren. Een enkele gemeente viert het op Pasen. Er is dus een nogal gevarieerde Avondsmaalspraktijk; een weerspiegeling van de verscheidenheid onder de gemeenten. In dit artikel wil ik ingaan op de vraag: is het passend op Goede Vrijdag het Avondmaal te vieren? Daarvoor slaan we de kerkorde op. We nemen een korte duik in de geschiedenis. Ook kijken we vanuit de liturgische invalshoek. Na nog iets verteld te hebben over de praktijksituatie in mijn eigen gemeente, eindigen we met een concluderende samenvatting.

DE KERKORDE

De kerkorde is zowel ten aanzien van het vieren van de feestdagen als het vieren van het Avondmaal uiterst sober. Over de feestdagen vermeldt het slechts dit: ‘Op de erkende christelijke feestdagen zal de gemeente onder de bediening van het Woord samenkomen.’ (art 67 KO). Welke die erkende christelijke feestdagen zijn staat er niet bij. In de lijn van de synode van Dordrecht — waar onze kerkorde op is gebaseerd — zou je mogen concluderen dat het om vijf feestdagen gaat: Kerst, 1 januari (niet vanwege het nieuwe jaar, maar vanwege de besnijdenis van Jezus), Pasen, Hemelvaart en Pinksteren. Goede Vrijdag hoort daar dus niet bij. Dat is opmerkelijk. Zeker in onze tijd, nu er geen enkele gemeente in ons kerkverband is die niet op Goede Vrijdag een eredienst houdt. De wat ruimere formulering in de kerkorde (‘erkende christelijke feestdagen’) geeft alle ruimte om op Goede Vrijdag samen te komen. De kerkorde zegt niet wie het is die de christelijke feestdagen moet erkennen: de overheid of de kerk zelf. Feitelijk doen we dat zelf. Wij erkennen de Goede Vrijdag als christelijke feestdag. Daarom komen we ook samen.

Over het vieren van het Avondmaal zegt de kerkorde: ‘Het avondmaal des Heren zal minstens eens per drie maanden na gehouden voorbereiding worden gevierd.’ (art 63 KO). Deze formulering laat alle ruimte om op Goede Vrijdag het Avondmaal te vieren, maar ook om dat op Witte Donderdag of op Pasen te doen. De enige voorwaarden zijn dat er minstens vier vieringen per jaar worden gehouden en dat de gemeente het niet onvoorbereid viert.

DE GESCHIEDENIS

Een duik in de geschiedenis laat zien dat het houden van een kerkdienst op Goede Vrijdag met daarbij de vering van het Avondmaal niet geheel zonder spanningen is. We weten dat de Goede Vrijdag al zeer vroeg door de christenen is gevierd. De algemene concilies uit de eerste eeuwen noemen die dag al als kerkelijke vierdag. Men sprak over het Pasen van de kruisiging, ‘want ook ons paaslam is geslacht, Christus’ (1 Korinthe 5:7). Later ontstond er tussen de oosterse en westerse kerk strijd over de precieze datum waarop de Goede Vrijdag (en dus ook Pasen) gevierd moest worden. Dit leidde tot een zekere verwaarlozing van de sterfdag van Jezus. Maar in de Middeleeuwen ontstaat er in de westerse (Rooms-Katholieke) kerk een zeer uitgebreide liturgie voor de Goede Vrijdag. Met allerlei symbolen onderstreepte men de betekenis van die dag: er werden geen kerkklokken geluid, het kruis werd met een zwarte sluier bedekt, gebeden werden fluisterend uitgesproken e.d.

Eén element van spanning lichten we eruit: op Goede Vrijdag is het in de Rooms-Katholieke Kerk niet toegestaan het brood te consacreren. Dit houdt in dat op die dag op het altaar geen onbloedige herhaling van het offer van Christus mag plaats vinden. Elke dag mag de priester consacreren, waardoor brood verandert in het lichaam van Christus, maar niet op Goede Vrijdag. Wel mag de eucharistie worden gevierd, maar dan met brood dat eerder is geconsacreerd. De gedachte is dat het ongepast is op de herdenkingsdag van het bloedige offer van Christus een onbloedige herhaling te laten plaatsvinden. De herhaling zou de indruk wekken dat het bloedige offer niet afdoende zou zijn. Hier treedt dus een moment van spanning aan de dag ten aanzien van het vieren van de Goede Vrijdag en de plaats die het Avondmaal (in dit geval de eucharistie) daarin heeft.

Een bepaalde spanning is er ook in de gereformeerde traditie, al is die spanning van andere aard. Het is sowieso (ik wees daar al op) een omstreden zaak geweest of er op Goede Vrijdag wel een kerkdienst gehouden zou moeten worden. De Dordtse synode van 1618 noemt deze dag niet onder de christelijke feestdagen. Een remonstrantse synode uit die tijd deed dat wel. Daarom is er in de kerken van gereformeerd belijden lange tijd op vele plaatsen geen samenkomst op Goede Vrijdag geweest. Soms werd zelfs de gewoonte om wel samen te komen weer losgelaten, zoals in de Gereformeerde Kerk (dolerend) van Voorthuizen in 1885. Pas in 1949 werd in die plaats door de Gereformeerde Kerk weer tot een eredienst op Goede Vrijdag overgegaan.

De gewoonte om in protestantse kring op Goede Vrijdag het avondmaal te vieren is vooral opgekomen vanuit vrijzinnige hoek. Men wilde de (tragische) dood van de nobele mens Jezus gedenken. De ‘held’ die aan zijn idealen ten onder ging. In deze sfeer werd het Avondmaal als gedachtenismaal een herinneringsmaal, sterker nog: een dodenmaal.

DE LITURGISCHE BEZINNING

Hiermee zijn we gekomen bij de liturgische vraag of Avondmaal vieren op Goede Vrijdag passend is. Het is volstrekt af te wijzen het Avondmaal als dodenmaal te vieren. Nooit en nergens is het Avondmaal zoiets als een dodenherdenking. Juist het vieren van de maaltijd is verbonden met de noties van gemeenschap en vreugde. Bij de dood past vasten; niet een maaltijd houden. In dit licht is het riskant om op Goede Vrijdag het Avondmaal te vieren. Heel gemakkelijk valt het accent alleen op de dood van Jezus, terwijl het Avondmaal een vreugdevolle viering is van Jezus’ dood en opstanding. Wie het Avondmaal als viering van Jezus’ dood voor onze zonden en Jezus’ opstanding ter wille van ons leven wil vieren — en Jezus gebood het ons dat te doen — doet er beter aan dit te vieren óf op Witte Donderdag (de avond voorafgaande aan Goede Vrijdag) óf op het Paasfeest. Beide dagen bieden de gelegenheid om de eenheid van Jezus’ heilswerk te vieren. Het bijzondere van de viering op Witte Donderdag is dat het volgens de synoptische evangeliën aansluit bij de historische overlevering ten aanzien van Jezus’ lijden en sterven. Op de donderdag voor de vrijdag, die we later Goede Vrijdag zijn gaan noemen, werd in Israel de sedermaaltijd gehouden. Zoals ook Jezus deed met zijn discipelen. Tijdens de sedermaaltijd, waarbij de ellende én de uittocht uit Egypte werd herdacht, stelde Jezus het Avondmaal in. Na de maaltijd, als de Lofzang gezongen is, gaat Jezus met zijn discipelen naar Gethsemane, waar hij bidt en gevangen wordt genomen. De volgende dag hangt Hij aan het kruis en ’s avonds ligt Hij in een graf. De viering op Witte Donderdag stelt ons in staat vooruit te blikken op dat wat gaat volgen. De viering op Pasen stelt ons in staat om terug te zien en om vanuit kruis en opstanding Jezus’ dood als heilsdood te gedenken; Hij is immers opgestaan.

In de gemeente van Arnhem vieren we het Avondmaal op Witte Donderdag. Elk jaar is het weer een plechtig en blij moment om ‘in de nacht waarin Jezus het Avondmaal instelde’ samen te komen en te doen wat Jezus zijn volgelingen opdroeg. De viering is ook in die zin bijzonder, dat dit de enige viering in het jaar is waarin we als gemeente een kring vormen door heel de kerkzaak Iedere aanwezige (ook degene die geen Avondmaal viert) wordt uitgenodigd in de kring plaats te nemen. Het brood en de beker gaan rond. Tijdens de rondgang zingen we, soms ook eten en drinken we in stilte. Van deze viering gaat een grote intimiteit uit.

SAMENVATTEND

Samenvattend is te zeggen dat het aan iedere gemeente vrij staat om het Avondmaal op Goede Vrijdag te vieren. Een goed of een fout is hier niet aan de orde. Wel is ervoor te pleiten in het licht van Bijbel en geschiedenis het Avondmaal op Witte Donderdag of op Pasen te vieren.

Ds. M.W. Vrijhof (1950) is predikant van de CGK-NGK te Arnhem.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen