Pastorale begeleiding rond het sterven

Inleiding

Denken aan de dood en praten over de dood is voor velen van ons een moeilijk onderwerp. De dood is het hele leven aanwezig, maar veel mensen doen alsof hij er niet is. Het is net alsof praten over de dood ervoor zorgt dat hij vroeger komt en dat we hem kunnen vermijden door er niet over te praten. Er is een taboe op de dood: ontvluchten, ontsnappen, of toedekken. Een eeuw geleden hoorde de dood bij de dingen die je in het leven meemaakte. Maar, o.a. door de mogelijkheden die de wetenschap biedt om het leven te verlengen, is de dood naar de kantlijn verschoven. Door de vooruitgang van de wetenschap is niet alleen de gemiddelde levensduur toegenomen, ook de gemiddelde stervensduur. Vanaf het moment dat sterven zijn natuurlijke vertrouwdheid niet meer heeft, is de taal die we ervoor hadden langzaam gaan verdwijnen. We zullen weer moeten leren woorden te geven aan het stervensproces, een nieuwe taal leren spreken. Hoe doe je dat, omgaan met ernstig zieken en stervenden?

Twee gesprekken

1. Herman is opgenomen in het ziekenhuis. In mijn studententijd kende ik hem heel goed maar later ben ik hem uit het oog verloren. Zijn vrouw belde mij kort geleden dat Herman in het ziekenhuis lag. De volgende morgen bezocht ik hem. Hij zat naast zijn bed in een stoel. Nadat ik hem verteld heb hoe ik had gehoord dat hij in het ziekenhuis ligt, zeg ik: “Vertel maar.” Hij vertelt hoe het met hem is. Hij kan nog maar een kwartiertje rechtop zitten, kan niet meer lopen, moet overal bij geholpen worden. Het lijkt alsof hij steeds sneller de berg afglijdt en bijna onderaan is gekomen. Mijn reactie: ‘Als je zo de berg aan het afglijden bent, en achterom kijkt naar de lange weg die achter je ligt, en vooruit kijkt naar het stukje dat nog voor je ligt, wat gaat er dan in je om?

Hij vertelt over zijn voorbije leven, over zijn werk, over zijn vrouw, over zijn dochter die 23 jaar geleden gestorven is, over zijn zorgen en over zijn zegeningen.

2. Op dat moment kondigt een volgend bezoek zich aan: zijn neef met z’n vrouw. Je kunt zien dat ze schrikken als ze Herman in zijn verzwakte toestand zien, maar meteen valt hun gezicht in een normale plooi. “Wat zie je er goed uit!” klinkt een opgewekte stem. “Ik voel me ook goed want we hadden zojuist een heel goed gesprek.” “Hoe gaat het met je?” vraagt de neef. Herman vertelt hetzelfde verhaal over de berg en over het afglijden en dat hij bijna onderaan is.

Reactie van de neef: “Maar je moet er de moed inhouden. Je bent in een prima ziekenhuis. En wat de geneeskunde vandaag allemaal kan! Ze ontdekken elke dag nieuwe geneesmiddelen.”

Na de uitvaart van Herman zit ik naast die neef aan de koffietafel. Hij zegt: “Het is toch heel snel gegaan. Wie had dit kunnen verwachten? Het is misschien maar goed dat het zo snel is gegaan, zo heeft hij nooit beseft dat hij zo ernstig ziek was, en dat hij zou kunnen sterven.” Denk je dat echt dat hij dat niet heeft beseft?” vraag ik. Hij reageert: “Jij hebt dat toch ook kunnen vaststellen? We hebben met elkaar gepraat over heel alledaagse dingen, alsof er niets aan de hand was.”

Dit voorbeeld geeft niet alleen aan hoe belangrijk een goede luisterhouding is. Het karakter van degene die luistert, speelt mee. Maar welk karakter je ook hebt - er zijn veel dingen die je kunt leren.

Wat is goede pastorale begeleiding?

Pastorale zorg is zielszorg, herderlijke zorg die je verleent aan iemand. Goede pastorale zorg is iemand het gevoel geven dat hij belangrijk is, omdat hij bestaat, tot het laatste ogenblik van zijn leven en ook nog daarna. Je stelt alles in het werk om hem niet alleen te helpen vredig te sterven, maar ook te leven tot aan zijn dood. Je bekommert je om degenen die achter zullen blijven. Aandacht geven is niet vanzelfsprekend. Die moet gewekt worden. Aandacht heeft alles te maken met bewust leven. Voor degene die om aandacht vraagt, luistert het nauw hoe je die geeft. Want hij voelt of je op hem gericht bent, écht tijd hebt, aandachtig luistert. Bij uitstek de pastor moet zich de kunst eigen maken de gevoelens van zijn patiënt te verstaan en te vertalen en – als het goed is voor hem – ook te vertalen in godsdienstige taal. Pastor/ herder word je voor je medemens als je hem de kans geeft zijn diepste ervaringen te delen en ze niet toedekt.

Er zijn pastores die de ziekenkamer met Bijbel en Liedboek in de hand binnenkomen. Zo’n pastor weet al wat hij zal lezen, wat hij zal bidden, wat hij zal vragen en welke onderwerpen hij zal vermijden. Deze pastores komen iets doen, komen een taak uitvoeren. Is dat pastoraat?

Sleutels

Om de deur naar iemands hart te kunnen openen, om goede steun en troost te kunnen geven en werkelijk nabij te zijn, moet men kennis hebben over het omgaan met zieken en stervenden. Ik noem vier belangrijke sleutels:

1. Een levend geloof, wandelen met God

Spreek met God voordat je een bezoek brengt of contact hebt met de ander. Bid voor die ander én voor jezelf. Dat wil niet zeggen dat je in het gesprek ook altijd bidden moet.

2. Aansluiten bij de ander

Wie is die ander? In welke situatie verkeert hij? Verdrietig, gelaten of boos, boos op wie, welke geschiedenis heeft hij achter de rug? Je streeft ernaar om regelmatig contact te hebben. Je vraagt na of en hoe de ander dat wil.

3. Luisteren

Goed luisteren, nog eens luisteren en uitluisteren. Hoe vaak zie je niet dat mensen tijdens het gesprek het verhaal als het ware overnemen? Als de zieke over een ervaring vertelt zegt de ander bv: Oh, ik weet precies wat je voelt want toen en toen… De aandacht is nu op de bezoeker gericht en de ander staat in de kou. Bij het luisteren is het prima om af en toe samen te vatten en door te vragen (LSD). Je luistert zonder oordeel. Niet voor niets bestaat het gezegde: waar oordelen begint houdt luisteren op!

4. Onderling vertrouwen en betrouwbaar aanwezig zijn. Voor alle gesprekken die gevoerd worden geldt dat er sprake is van onderling vertrouwen. We mogen hier iets van God laten zien. Hij is en was en zal er zijn. De mensen die we begeleiden kunnen op ons rekenen!

Een voorbeeld van goed luisteren

Het speelde in de 70er jaren. Dominee J.J Rebel bracht een bezoek aan een jonge vrouw die bezig was te ‘verwerken’ dat ze ongeneeslijk ziek was.

“Toen ik haar een bezoek bracht in het ziekenhuis was ze in grote onrust en verzet. Het viel me op dat ze mij veel agressiever aankeek en aansprak dan een verpleegster die even iets kwam brengen. Nu leek er een kloof te gapen. Voordat ik in die richting nog iets ondernomen had, schermde ze zich af: ‘En u hoeft ook niet uit de Bijbel te lezen en te bidden’. “Ze was kwaad op God. En dus ook op die dominee, die daar als vertegenwoordiger van God aan haar bed kwam zitten.

Wat is dan je houding? Ik heb alleen geprobeerd haar gevoelens van boosheid en verdriet te verwoorden en gezegd, dat ze kwaad mócht zijn en ‘waarom’ mocht zeggen. We zullen, als we ongeneeslijk zieke patiënten in de fase van agressie aantreffen, moeten bedenken, dat er nergens in de Bijbel staat dat we direct maar moeten zoeken naar een antwoord op de vraag “waartoe”.

Er is slechts plaats om mee te klagen zoals de psalmen daar vol van zijn: waarom? God kan wel tegen een stootje! Wel heb ik aan het einde van het bezoek – zonder gebed en zonder Bijbellezing – gezegd: We zullen nu niet bidden; dat kunt u ook niet en dat voel ik mee. Maar ik zal straks zelf wéI voor u bidden. Ik merkte bij een volgende ontmoeting, hoe bevrijdend dit had gewerkt had. Ze kreeg ruimte voor haar verzet en tegelijk het gevoel: ik word er niet alleen mee gelaten. Ze is tenslotte in overgave en vrede met God gestorven”.

Andere eigenschappen die je nodig hebt om te ondersteunen, te kunnen troosten.

* Weten wanneer je kunt praten en wanneer je er beter aan doet te zwijgen.

De vrienden van Job zaten eerst zeven dagen zwijgend naast hem. Pas toen ze hun mond open deden ging het mis.

Praten werkt alleen als het vrijwillig gebeurt. Alles kan zo zeer doen dat de wonden geen woord verdragen. Iemand in rouw heeft soms behoefte aan contact waarin niets gezegd wordt. Medemensen bij wie je kunt zwijgen, kunnen zeer waardevol zijn.

Een voorbeeld: Een pastor kwam bij een doodzieke man thuis. Hij had van tevoren gevraagd of hij gewoon een poosje naast hem mocht zitten, een poosje met hem meelijden. Na 20 minuten zei de pastor: “het was fijn om even naast je te zitten. Kan ik je nog verder helpen?” De zieke antwoordde: “Bedankt voor dit mooie gesprek (!). Wilt u binnenkort weer een keer komen?

* Innerlijke ruimte hebben om de ander de tijd en ruimte te gunnen die hij/zij nodig heeft.

De meeste mensen hebben de neiging om de ander ‘beter te maken’, van zijn problemen af te helpen, vrede te laten sluiten met zijn lot en met God, om in ieder geval het gesprek positief te beëindigen.

We kunnen troosten op verschillende manieren. Kijk naar een kind dat hard gevallen is en tranen met tuiten huilt. Onze reactie is vaak: Je hoeft niet te huilen hoor, het gaat zo weer over. Wees maar flink. Kus erop en klaar.

Een reactie die we niet zo vaak geven is: Ach lieverd, wat doet het pijn hè? Huil maar zo lang als je nodig hebt. Mama blijft bij je.

Geduld is hier belangrijk. Wij willen vaak te snel! Ook hier zie je weer dat bij de ander aansluiten, bij zijn tempo cruciaal is.

* De ander laten ontdekken wat hem of haar helpt.

Doorgaans helpen wij anderen op de manier die we gewoon zijn. Maar misschien vindt de ander die manier niet prettig. Dus vooraf vragen of een bezoek wel schikt. Of: vindt u het goed dat ik mijn hand op uw arm leg of dat ik een lied voor u zing? De zieke zal uit zichzelf (uit beleefdheid) niet snel melden dat hij iets niet prettig vindt.

* Moet je altijd Bijbellezen en/of bidden, zegenen en zingen?

Uit het voorgaande blijkt al dat deze, op zich heel belangrijke gewoontes, niet altijd gebruikt moeten worden, soms zelfs liever niet! Pas als je aansluit bij de ander en zijn/haar behoeften, ben je pastoraal aan het werk. Zo kun je zegenend aanwezig zijn en eventueel samen zingen, bidden en luisteren naar Gods woord!

* Vragen stellen

Om de ander goed te leren kennen en te ont-dekken wat hem helpt kun je wat vragen stellen:

Wie zijn de belangrijkst mensen in je leven en welke ervaringen wil je zeker met hen delen? Welke bijzondere (leuke/verdrietige) dingen heb je meegemaakt?

Waar houd je van en wat vind je niet prettig? Wat deed je graag in je (beroeps)leven, in je vrije tijd?

Waar hoop je op?

Waar ben je bang voor?

Wat heeft het leven je geleerd?

Zijn er nog dingen die opgelost moeten worden?

Hoe wil je door anderen benaderd worden?

Palliatieve sedatie en euthanasie

Als het leven lijden wordt dat niet of nauwelijks te verdragen is, kan er palliatieve sedatie toegepast worden om kwaliteit toe te voegen aan de dagen die resten. Palliatieve sedatie beëindigt het leven niet. Je overlijdt aan de ziekte, niet aan de medicijnen. Palliatieve sedatie gebeurt alleen op eigen verzoek of door iemand die jou vertegenwoordigt als de zieke zelf daartoe niet meer in staat is.

Euthanasie is iets anders. Daarbij wordt het leven beëindigd. Wie daar om vraagt - het blijft uitdrukkelijk een vraag, geen eis - wil iets zeggen over waardig leven en sterven. Hij moet soms zijn eigen vraag ook nog beter leren kennen. Het zou mooi zijn als deze gesprekken over het levenseinde gevoerd kunnen worden met familie en de pastor.

Sterven na een lang ziekbed of een plotselinge dood.

Als je al lange tijd met iemand oploopt die een ziekte heeft waaraan hij/zij zal overlijden is het goed dat je weet hebt van verschillende manieren van benadering.

Als iemand plotseling overlijdt kan de pastorale zorg alleen maar uitgaan naar de nabestaanden. Iedereen wordt erdoor overvallen. Het kan niet waar zijn, is vaak de eerste reactie. Er is verdriet, pijn, verslagenheid en tegelijk moet er zoveel geregeld worden. Ook hier dien je aan te sluiten bij de ander. Luisteren naar het verhaal, vragen of het goed is om dit verschrikkelijke samen bij God neer te leggen.

Na de uitvaart blijft betrokkenheid, liefdevolle aanwezigheid belangrijk. De eerste maanden zijn nog vol van zaken die achteraf geregeld moeten worden, vol met bezoeken en telefoontjes, mails of apps. Na een aantal maanden zal de nabestaande merken dat het stiller wordt. Hij/zij heeft er behoefte aan het verhaal te vertellen misschien wel duizend keer. Dus nooit zeggen: dat heb je al verteld!

Sommige mensen weten niet wat ze moeten zeggen of schrijven aan iemand die rouw draagt. Daarom doen ze vaak niets. Een pastor of geestelijk begeleider kan hen aanmoedigen om juist wel aanwezig te zijn. Luisteren, zeggen dat je niets weet te zeggen, een arm om iemand heen, een hand geven, zegt al heel veel.

Zo mag je betrouwbaar aanwezig zijn als een heenwijzing naar de betrouwbare Aanwezige.

Sietske Rustenburg

Het is belangrijk

Het is belangrijk een mens

om je heen te hebben

die niet alleen bij de tijd is

maar ook tijd heeft

die niet alleen tegen je spreekt

maar ook met je praat

die je niet alleen hoort

maar ook naar je luistert

die niet alleen kijkt maar je ook ziet.

Margriet van der Kooij

Korte informatie over Sietske Rustenburg

Ik ben al meer dan 50 jaar getrouwd en voel me gezegend met mijn man, onze 3 kinderen en 10 kleinkinderen.

In 1971 startte ik mijn loopbaan als docent Engels in het middelbaar onderwijs. Later vervulde ik, ook op andere middelbare scholen en naast mijn docentschap, functies in het decanaat en in schooldirecties. Het begeleiden van jongeren heeft altijd mijn hart gehad.

Na studies gevolgd te hebben in o.a. rouwbegeleiding, ben ik mij als coach en supervisor meer en meer gaan toeleggen op het toerusten van docenten en pastorale werkers en ook als stervensbegeleider. Ik woon in Zoetermeer en ben lid van de samenwerkingsgemeente ‘De Lichtzijde’. In de kerk ben ik benoemd tot adviseur van de kerkenraad.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen