Verantwoordelijke mensen, dat zijn we

In de bundel Verzet en overgave vinden we de aantekeningen en brieven van Bonhoeffer uit de twee laatste jaren voor zijn sterven. Wetend dat zijn leven onzeker is, denkt hij na over de toekomst van de mens, van de christen, over diens roeping en verantwoordelijkheid.

Die verantwoordelijkheid – daarover gaat het nu – is niet aan de orde in zijn studeerkamer, maar krijgt vorm in het gewone leven. Voor vandaag is alleen die gedachte al leerzaam, als we letten op de angstige en onzekere crisistijd. Aan de zijlijn bleef de Duitse theoloog niet staan. Van de wereld en haar lijden, haar ethische dilemma’s distantieerde hij zich niet. Ook al neem je het risico dat later blijken kan dat een genomen besluit niet geheel het juiste was.

Niet op afstand

Bonhoeffer heeft recht van spreken, recht dat we nu naar hem luisteren. Zijn keuzen moest hij bekopen met de dood. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog informeerde hij buitenlandse kerken over ontwikkelingen in Duitsland. Echter, toen hij in de zomer van 1939 voor maanden naar Amerika zou gaan, keerde hij na een week weer huiswaarts.

Verantwoordelijkheid draag je niet op afstand. Bij zijn familie en volk wilde hij zijn. Tot in de gevangenisjaren bleef hij hieraan vasthouden. Díe verantwoorde keuze resulteerde uiteindelijk in zijn executie door de nazi’s, op 9 april 1945.

Leidden zijn keuzen tot de ondergang? Dát niet, want een enkele dag eerder schreef Bonhoeffer aan zijn vrienden: ‘Dit is het einde, maar voor mij het begin van het leven.’

De Duitse theoloog kon leidinggeven, omdat hij over zijn eigen leven verantwoordelijkheid nam.

Door te kiezen voor wat werkelijke waarde heeft, voor wat verder gaat dan leven en dood, kon hij voor anderen van betekenis zijn. Noem het voorbeeldgedrag, een morele houding waarmee hij op anderen een grote impact had.

Ik denk als wat willekeurig voorbeeld aan het recente terugtreden van Tunahan Kuzu als partijleider van Denk vanwege grensoverschrijdend gedoe met een vrouwelijke medewerker. Als de levenswandel van het boegbeeld van deze politieke beweging haaks staat op de kernwaarden van de partij, krijgt je geloofwaardigheid een opdoffer. Een dubbele verantwoordelijkheid heb je nu eenmaal als burgemeester die met alcohol achter het stuur zit, als politieman die agressief is, als kerkelijke ambtsdrager die niet integer handelt.

Menselijke ontmoetingen

Als verantwoordelijk mens, zó wilde Bonhoeffer onderdeel zijn van de geschiedenis, voor hem een geschiedenis van menselijke ontmoetingen. Waar hij zichzelf tussen andere mensen bewoog, dienden de levensvragen zich aan, waarin hij als verantwoordelijk mens stond, waarin hij tussen goed en kwaad moest kiezen. Hoe? In het besef dat de werkelijkheid van God is, dat Christus die werkelijkheid binnengekomen is. Waar je dan in vrijheid kiest, mag je als christen een beroep doen op Gods vergevende genade. Het gaat me nu niet om een duiding van Bonhoeffers ethiek vanuit gereformeerd perspectief. Dan zou er de vinger bij gelegd moeten worden dat hij weigerde uit te gaan van een specifiek christelijke ethiek, van algemeen geldende geboden en verboden. In zijn denken moet het gebod van God in elke afzonderlijke situatie opnieuw tot gelding gebracht worden. Hij gaat niet uit van een ‘algemene regel’, die telkens opnieuw toegepast worden moet.

Als we inzoomen op Bonhoeffer, gaat het me wel om de notie van de verantwoordelijkheid, die we vandaag in sterke mate ervaren: verantwoordelijk voor onze kwetsbare medemens, de oudere, de eenzame, de psychisch zieke of lichamelijk gehandicapte. Het gaat om verantwoordelijkheid die niet alleen de overheid draagt, maar die elk mens in zijn eigen leefwereld beseffen moet. Mijn verantwoordelijkheid kan levens redden.

Naar de geest van de wet

Kerken hebben juist in deze weken een voorbeeldfunctie te vervullen. Onverantwoord was daarom de opstelling van enkele Zuid-Koreaanse kerken – in sommige berichten wordt gesproken van sekten – die de voorschriften van de regering niet opvolgden. Opmerkelijk was de reactie van een koepelorganisatie van protestantse kerken in het Aziatische land die de regering beschuldigde van het onderdrukken van religie; het afgelasten van kerkdiensten zou voor ‘financiële moeilijkheden kunnen zorgen’…

In onze eigen context duurde het hier en daar ook lang voordat kerkenraden de ernst van de situatie erkenden, met name in de meer behoudende kerkverbanden. Hoe essentieel de verkondiging van het Woord ook is, verantwoord of verstandig was het niet altijd om naar de letter van de wet (maximaal honderd of dertig mensen in een kerkgebouw) in plaats van naar de geest van de wet te handelen.

Solidariteit

Nu we weken van verspreiding van het coronavirus achter ons hebben liggen, gedragen we ons als verantwoordelijke mensen – ook al kost dat vandaag offers in de persoonlijke levenssfeer. Bondskanselier Angela Merkel zei het zo: ‘Sinds de Duitse eenheid, nee sinds de Tweede Wereldoorlog is ons land niet voor zo’n uitdaging gesteld die zo belangrijk is en zo afhangt van onze gemeenschappelijke solidariteit.’ Die verantwoordelijkheid voelt de overheid zelf allermeest – en voor de minister van medische zorg, Bruno Bruins, ging een totale toewijding en inzet tot over zijn fysieke grenzen, wat tot zijn aftreden leidde. Je zult maar vergaande besluiten moeten nemen op basis van kennis die nog ten dele is. Wie bidt om wijsheid en inzicht voor de regering, doet een goed werk. De voorbije weken legde de regering die verantwoordelijkheid ‘laag in de samenleving’, waarin ze in een democratie sowieso al ligt: in de families, in het plaatselijke onderwijs, in de kerkelijke gemeenten, in de sportwereld en de winkelcentra, bij de organisaties voor buurt- en thuiszorg. Al stelde de overheid de norm, het gezamenlijke in de uitvoering van de richtlijnen brengt iets moois.

Voor een christen wijst verantwoordelijkheid op een relatie met God, naar Hem die ons schiep naar Zijn beeld. In ons denken, spreken, handelen antwoorden we Hem. Als verantwoordelijke mensen in een onzekere tijd is alles wat we doen een handelen voor Zijn aangezicht, een handelen in vrijheid omdat Hij niet slaafs maar van harte gediend wil worden. Zo nemen we onze plaats in het gezinsleven in, maar ook in allerlei sociale verbanden en in bestuurlijke organen.

De coronacrisis kan dit doen verinnerlijken – en dat is winst. In déze tijd weten we goed wat er van ons gevraagd wordt, maar in het gewone leven kan de aandacht voor wat ons geboden is, verslappen. Wie hoort er nooit van (christen)mannen die geen verantwoordelijkheid nemen voor hun huwelijk, die de opvoeding verzaken, hun kinderen niet echt zien staan, die vooral druk kunnen zijn met werk, sport, hobby?

Vijfde en zesde gebod

In dit verantwoordelijke leven is kennis van de wet van God onmisbaar. Ze is de inhoudelijke leidraad waaraan ons leven gebonden is. Dat is zo concreet als mensen het vandaag graag vernemen. In het vijfde gebod gaat het om gehoorzaamheid aan de overheid, dienares van God, over ons gesteld, die we in het gebed om wijsheid en moed brengen voor de genadetroon van de Heere (zie p.23). In het zesde gebod – ‘U zult niet doodslaan’ – gaat het om de bescherming van ons leven en dat van anderen. Het gaat om eerbied voor het leven, het kwetsbaar geworden leven ook. Het gaat om de volksgezondheid in de letterlijke zin van dit woord.

Omdat de liefde de wet niet afschaft maar haar vervulling is, zoeken we binnen de context van de samenleving zoals die nu functioneert, naar uitingen van die liefde.

Scheppingsopdracht

Omdat verantwoordelijkheid ook je roeping als mens is, denken we aan de opdracht de aarde te bebouwen, de cultuuropdracht. Dat zet mensen in beweging, iets wat in de tijd van coronacrisis op zoveel momenten te zien is. Liefde maakt creatief en zoekt vormen om er voor de ander te zijn. De verantwoordelijkheid naar de ander die we nu beleven, is samenbindend.

‘Het is goed dat we voor elkaar klaar staan als de nood aan de man is’, zei premier Rutte, ‘blijf dat doen; blijf elkaar helpen waar dit kan’. Namens de regering deed hij een appèl: ‘Ik reken op u.’ Duidelijk maakte hij waarom het in de politiek ten diepste gaat: het verantwoord handelen van burgers en ook van bestuurders. Voor het functioneren van de maatschappij in het normale leven is dit al voorwaarde, hoeveel te meer in deze bijzondere tijden. Dienst aan elkaar – daarom gaat het in deze weken. Ze komt voort uit verantwoordelijkheid voor mijn naasten, die de Schepper ons schonk, toen Hij de opdracht gaf om te heersen over de werken van Zijn handen.’

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen