Een liturgie in discussie

‘Het gaat niet om wat aankleding op zondagochtend, maar om de kern van het geloof’

‘Hij zegt, zoals wij dat van hem gewoon zijn, diepe, rake, soms harde dingen; hij bestrijdt fel, niet altijd billijk, niet altijd zelfs kundig; maar het gehele boek door neemt hij de liturgische beweging ten volle au sérieux. Indien wij de afgelopen jaren iemand hebben overtuigd, dat liturgie “geen spelletje” is, dat met de eredienst de gehele dogmatiek en de gehele ethiek gemoeid zijn, dan wel Noordmans.’

Liturgische Beweging

Deze bijna juichende woorden schrijft prof. dr. G. van der Leeuw, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen en voorman van de Liturgische Beweging, in 1939. Eerder dat jaar had dr. Oepke Noordmans, hervormd predikant in het Achterhoekse Laren, namelijk een boek geschreven met zijn opvattingen over de liturgie. En zoals Van der Leeuw al aangeeft, reageerde Noordmans daarin grondig en scherp op de standpunten van de Liturgische Beweging. De discussie die volgt tussen deze en andere theologen laat zien dat het onderwerp op de agenda van de kerk staat. De Liturgische Beweging kan wat dat betreft tevreden zijn.

Hoe anders was het zo’n dertig jaar daarvoor. Binnen de Gereformeerde Kerken spreekt Abraham Kuyper over chaos en verwarring op liturgisch gebied en in de Nederlandse Hervorm de Kerk was de situatie zeker niet beter, zo horen we van diverse kanten. De kerkdienst draait, voor zowel predikant als gemeente, om de preek en nauwelijks meer dan dat. Al het andere, of het nu de bediening van de sacramenten, het gebed of het zingen is, wordt feitelijk verwaarloosd. Niet een liturgisch conservatisme was daar de oorzaak van, maar een, zoals Noordmans het verwoordt, ‘bijna totale afwezigheid van aandacht (…) wanneer het om de liturgie ging’. Het besef dat dit anders moest, werd in Nederland en daarbuiten steeds sterker. Binnen de Hervormde Kerk krijgt dit streven vanaf begin jaren twintig vorm in de al genoemde Liturgische Beweging.

Noordmans

Noordmans is vanuit zijn dorpspastorie een landelijk invloedrijk theoloog en levert belangrijke bijdragen op het gebied van de dogmatiek en de kerkorde. Ook op deze gebieden wordt vernieuwing nagestreefd: men probeert de negentiende-eeuwse theologie achter zich te laten en eindelijk het Algemeen Reglement, de hervormde kerkorde uit 1816, te vervangen. De liturgie heeft echter minder zijn aandacht. Nogmaals Van der Leeuw: Noordmans ‘heeft genoeg aan wat hij voor het goede type van gereformeerde liturgie houdt. Dat bestaat. Hij verheugt er zich elke zondag in.’ Kortom, Noordmans is op liturgisch gebied al een tevreden man. Als hij in 1938, als buitenstaander, een lezing houdt op de Liturgische conferentie en deze lezing in 1939 als boek verschijnt, verandert dit echter.

Noordmans schrijft diep, raak en soms hard, hij doordenkt het hele geloof en de hele liturgie, alles komt op tafel en daarbij waarschuwt en bestrijdt hij. Want hoezeer Noordmans en de theologen van de Liturgische Beweging ook verschilden in hun liturgische opvattingen, over één ding waren ze het volledig eens: het gaat hier niet om wat aankleding op zondagochtend, maar om de kern van het geloof. Alles is ermee gemoeid, ‘de gehele dogmatiek en de gehele ethiek’. Telkens weer wijst hij aan welke geloofsopvattingen schuilgaan achter de liturgie die hij bestrijdt en telkens weer geeft hij de liturgische gevolgen van zijn eigen theologie. Ter illustratie een paar kernpunten.

Theologie en liturgie

Noordmans laat zelf de negentiendeeeuwse theologie achter zich, als hij inziet dat we niet langer over God moeten spreken vanuit de mens met zijn gevoel, zijn wil en zijn verstand. Juist over die mens is alleen maar iets zinnigs te zeggen vanuit God – hij keert het dus radicaal om. Hetzelfde doet hij nu bij de eredienst. Zoals in iedere religie, staat ook in het christendom het offer centraal. Dit wordt echter niet door de mens aan God gebracht, maar het is Christus’ hemelse offer dat naar óns toekomt, als de Heilige Geest het uitdeelt in de prediking. Alles wat nu neigt naar een offer dat opstijgt van ons naar God, wijst hij daarom radicaal af: de collecte is geen aanbieden van onze gaven aan God, en lof en aanbidding worden sterk teruggedrongen. God spreekt en dat overstemt al het menselijke.

Een kernpunt in Noordmans’ theologie is het werk van de Heilige Geest. Deze deelt het volbrachte werk van Christus uit in de prediking en zo schenkt God ons het heil. Dit uitdelen door de Geest gebeurt in de vorm van oordelen: hoe God de dingen noemt, zo zijn ze. De mens is niet gerechtvaardigd doordat hij niet meer zondigt, maar doordat God hem voor gerechtvaardigd houdt. Zowel ‘in den beginne’ als in de herschepping door de Geest, schept God dus door te spreken. Dat oordeel, dat heil, blijft een belofte. Niets krijgt vorm of gestalte. Zo heeft ook de eredienst geen vaste, heilige vormen, geen heiligheid ook in zichzelf, maar is ze niet meer dan een openheid naar God. We hebben niets meer dan de belofte – en daaraan hebben we ook genoeg.

Vorm en gestalte zijn dus tegengesteld aan het werk van de Heilige Geest. Sterker nog: vormen en gestalten worden telkens weer door de Geest door broken, om zo ruimte te maken. Dit is zo in onze levensgeschiedenis, maar ook in de kerk- en wereldgeschiedenis. Het zijn niet de vaste, universele natuurwetten waar God door werkt, maar het toevallige van de geschiedenis: het had ook anders kunnen gaan, maar God deed het zó. Vanuit deze visie op de geschiedenis wijst Noordmans het hoe ouder, hoe beter af. De eerste eeuwen uit de kerkgeschiedenis zijn geen bron van zuivere liturgie, want daarmee zouden we teruggaan achter latere beslissingen van de Geest. Bovendien zouden we daarmee zoeken naar universeel geldige liturgische regels en wetten, terwijl de Geest nu juist telkens anders kan spreken in verschillende tijden en op verschillende plaatsen.

Lege handen

Noordmans’ afwijzing van de vormen zorgt ervoor dat hij erg weinig kan en wil zeggen over de concrete inrichting van de kerkdienst. Bovendien gaf Noordmans vooral een reactie op anderen, waardoor hij veel duidelijker zegt wat hij afwijst dan wat hij voorstaat. We moeten het doen met een sfeerbeschrijving: ernst en soberheid bepalen het karakter van de liturgie, waarin de gelovige, zoals in het hele leven, rechtstreeks voor God staat. Daarmee heeft de kerkdienst een grote openheid naar God én naar het leven, maar staat deze ook onder grote spanning. Kunnen we dat, rechtstreeks voor God staan?

Kunnen we dit alles nu rechtstreeks overnemen? Dat zou betekenen dat de Geest aanstaande zondag in jouw of mijn gemeente net zo zou moeten spreken als anno 1939 in de Hervormde kerk van Laren. Liturgisch conservatisme, een valkuil waar Noordmans zelf op zijn minst zeer dichtbij komt, is bovendien een vasthouden en vastleggen van de vormen en daarmee een belemmeren van de Heilige Geest. Liturgische onverschilligheid moeten we vermijden, dat staat vast. Maar hoe? Dat is de vraag die overblijft. Je krijgt al snel het gevoel dat we uiteindelijk weinig concreets hebben. We staan liturgisch met lege handen. Maar juist zo ziet hij ons misschien wel het liefst. Klaar om naar de kerk te gaan.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen