De preek

‘De preek is het werpnet, dat de diepte ingeworpen wordt om mensen op te vangen’

‘De preek is zelf geen Bijbelwoord, wel een bijbels woord’

Een van de dingen die de redactie bezig houdt bij het samenstellen van De Wekker is het vinden van passende afbeeldingen op de voorkant van het blad en bij de rubrieken. Wat is een passende afbeelding bij een nummer met als thema ‘de preek’? Dat zou een foto van het schriftje kunnen zijn waarin de predikant zijn preek heeft opgeschreven. Als ik roep ‘Ik ben mijn preek kwijt’, dan bedoel ik dat het schriftje (of meer eigentijds: het digitale document op mijn tablet) verdwenen is. Prof. H. Berkhof is een keer een preek begonnen met de – zoals hij zelf zegt – voor hem en daarom ook voor de gemeente onaangename opmerking, dat hij zijn preek kwijt was. ‘Ik leg hem altijd op mijn nachtkastje, dat helpt misschien ook. En vanmorgen wil ik hem zoals altijd nakijken, maar hij is er niet.’ Zijn vrouw stuurde hem uiteindelijk weg met het advies: ‘Bid maar om de Heilige Geest en maak het niet te lang.’

Maar de meesten zullen bij een preek niet aan een preekschriftje denken, maar aan de toespraak die uitgesproken wordt tijdens de kerkdienst. Geen ding waar je een foto van kunt maken, maar een gebeurtenis. Hoe is dit gebeuren passend te verbeelden? We kozen voor een preekstoel. Zo’n hoge, die je als predikant moet beklimmen en waar je als gemeente tegen opkijkt.

Van alzo hoge

Die hoogte is het eerste wat opvalt. Daar komt het Woord dat daar ge sproken wordt vandaan. Het daalt op je neer. Mild als regen of striemend als hagel. Het is namelijk het Woord van God, niet van een mens. Prof. Van Ruler noemt de prediking de spil en de kern van het kerk-zijn. ‘Daarom kan men zich aan de positie van de prediker op de kansel ... veel duidelijk maken ten aan zien van het gezag van het ambt. Daar wordt ten volle het “Alzo spreekt de Here” gehoord.’ De gemeente komt niet om naar zichzelf te luisteren of naar een verhaal dat ze zelf had kunnen be denken. Maar naar een bood schap van buiten eigen kring, naar woorden van God. Woorden die van een ander kaliber zijn. Die de kracht hebben om te troosten, te verrassen en wakker te schudden. De preek beoogt de ontmoeting met niemand minder dan God.

Tegenspraak

Het tweede wat opvalt is het ‘tegenover’ van de preekstoel. Alle neuzen staan dezelfde kant op, behalve die van de predikant. De preek is toespraak. ‘Toe’ wil zeggen ‘naartoe’, ‘in de richting van’. Predikers zijn vissers van mensen en de preek is het werpnet, dat de diepte ingeworpen wordt om mensen op te vangen. Prof. G. de Kruijf noemt de preek ‘een gooi naar de ziel’. Dat vind ik mooi uitgedrukt. Er zit iets in van het doelgerichte en tegelijk van het ‘op hoop van zegen’. Je hebt het als prediker zelf niet in je macht.

Het ‘toe’ in ‘toespraak’ heeft ook de betekenis van ‘tegen’. Het Woord komt jou tegen op zijn weg door de wereld, het spreekt jou aan en spreekt je tegen. Van Ruler werpt de vraag op of het eigenlijk wel kán: je bezighouden met de ziel van een ander. Gaat het aan dat de een zich zo intiem bemoeit met de ander, zonder een basis van huwelijk of vriendschap? Een terechte vraag, die erop attendeert dat de preek niet vanzelf spreekt. Als de preek slechts mensenwerk zou zijn, zou je terecht tegen de prediker kunnen zeggen: Waar bemoei jij je mee? De Bijbel kent de broodprofeten, die het volk naar de mond praten, mee-spreken in plaats van tegenspreken. Ze worden veroordeeld. Zelfs Jezus moet zich voor de leiders van Israël verantwoorden: ‘Krachtens welke bevoegdheid doet Gij deze dingen?’ (Markus 11: 28) Hun fout is niet dat ze die vraag stellen, wel dat ze het antwoord niet geloven.

Bijbel

Het derde opvallende van de verbeelding van de preek door middel van een preekstoel is dat er een Bijbel op die preekstoel ligt. Zonder Bijbel is een preekstoel niet compleet. Open, het liefst bij het laatst gelezen en bepreekte tekstgedeelte omdat hij daadwerkelijk gebruikt wordt. De preek komt op uit de Bijbel. Ze is zelf geen Bijbelwoord, wel een bijbels woord. Ook als het vertrekpunt van de preek een lied is of een gedicht of een artikel uit een belijdenisgeschrift, die zijn dan toch geworteld in de Bijbel. Een preek van Spurgeon naar aanleiding van Spreuken 6: 22 heeft als titel: ‘Het boek dat praat’. Zijn preek is één groot pleidooi om de Bijbel zelf te lezen. ‘Eén enkele druppel van de onverdunde drank van Gods woord is meer waard dan een zee van commentaren, preken, en wat dies meer zij.’ ¹ De preek is een poging het Boek van God aan de praat te krijgen.

De hoorder

In het nadenken over wat een preek is en op welke manier preken hun uitwerking op de hoorders hebben, is er in de loop van de tijd steeds meer aandacht gevraagd voor de rol van de hoorder. De Bijbeltekst staat niet los van de hoorder. Dat geldt van de geschreven tekst. Dat zijn woorden die klonken in een bepaalde tijd tot bepaalde mensen. Dat geldt ook van de gepreekte tekst. Dat is Gods Woord voor mij, in mijn situatie, met mijn gesteld heid.

U kent misschien de schilderijen van de kunstschilder Marius van Dokkum wel. Op een van die schilderijen zie je een predikant in een preekstoel, hoog aan de muur. Wat ontbreekt is een trap. De predikant zit gevangen in de stoel. Er is geen verbinding met de hoorders in de kerkbank. Die moet er in de preek wel zijn. Een preek is geen gesprek, maar moet wel in gesprek met de hoorders zijn.

Dat de hoorder meer aandacht vraagt, is zichtbaar aan de plek vanwaar in steeds meer kerken wordt gepreekt. In veel kerken is de hoge preekstoel in onbruik geraakt of zelfs verwijderd. De predikant staat op het podium, ergens tussen de doopvont, de vaas met bloemen, de paaskaars en de muziekinstrumenten. Hij is niet meer de engel der gemeente, ergens hoog en ver weg, maar hij wandelt heen en weer op gelijk niveau.

Online

De coronacrisis heeft het decor van de preek ingrijpend veranderd. Veel gemeenteleden volgen de kerkdienst nood gedwongen thuis online. Dan doet een preekstoel of katheder of podium er helemaal niet meer toe, want de camera is op de persoon gericht, ingezoomd. Of hij hoog of laag staat, op een preekstoel of achter een katheder, valt weg. De fysieke afstand is enorm vergroot. Er is geen oogcontact. De kerk dienst speelt zich af binnen de kaders van een scherm.

Maar welbeschouwd is er niet alleen verlies. Er is ook aan nabijheid gewonnen. De preek klinkt nu letterlijk midden in het dagelijkse leven. De laptop staat op de tafel in de woonkamer of in de slaapkamer aan het voeteneind van het bed. Ik hoorde van een gezin dat de kerkdienst met een smartphone in de auto onderweg had beluisterd. Deuteronomium 6: 7, dat Gods gebod moet klinken ‘wanneer gij in uw huis zit, wanneer gij onderweg zijt, wanneer gij nederligt en wanneer gij opstaat’, krijgt nooit gedachte betekenis.

En de preek is van nog groter belang geworden. Er is wel gedacht dat de preek haar langste tijd gehad heeft. De mensen accepteren het niet langer om zich door één persoon te laten gezeggen wat heilzaam voor hen is, ze kunnen niet langer dan tien minuten luisteren, de kerkdienst moet een afwisselend programma zijn van woorden, muziek en drama. In kerkdiensten werd volop geëxperimenteerd. Nu de diensten online meegemaakt moeten worden, is de preek echter van groter belang. Gaat u maar na: door de beperkingen zijn de kerkdiensten versoberd. Het samen zijn en de samenzang moeten achter wege blijven. Daardoor is het relatieve ge wicht van de preek vergroot. Het gesproken woord is voor de meesten de meest effectieve vorm van communicatie.

Ik vind het een teken dat de preek nooit verloren gaat. Onze God is een God die spreekt. Dat vereist een gemeente die luistert.

1 Deze preek las ik in de bundel Van God gesproken. De mooiste preken sinds de Bergrede, samengesteld door J.H. van der Laan, uitgeverij Vesuvius 2007.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen