Een Vrouwelijke Bijdrage Aan Luthers Reformatie
Principes Argula von Grumbach-Stauff kostten veel moeite en strijd
In Duitse literatuur wordt ze wel aangeduid als “Reformatorin”, een vrouwelijke reformator dus. Nu is dat wel wat te veel eer, maar een bijzondere vrouw was ze zeker en uit volle overtuiging reformatorisch gezind: Argula von Grumbach-Stauff (1492-1568?).
Er is slechts één portret van haar bekend, afgebeeld op een herinneringsmunt. Op de achterkant staat een veelzeggende tekst: “Leugens en kwade tongen hebben mij leed en pijn opgedrongen.” Woorden die aangeven dat haar leven allesbehalve eenvoudig was. Haar ijver voor de lutherse Reformatie bezorgde haar tegenwerking, smaad en strijd.
Van adel
Argula von Stauff was een telg uit oude Duitse, maar verarmde hoge adel. Ze werd geboren in Beieren op de burcht Ehrenfels, ongeveer 20 km verwijderd van Regensburg. Daar kreeg ze de scholing die bij een adellijk meisje hoorde en die haar een voorsprong gaf op meisjes die tot andere bevolkingslagen behoorden. Toen ze tien jaar werd, gaf haar vader haar een bijbel. Aanvankelijk had ze er geen belangstelling voor, maar toen in 1509 haar ouders kort na elkaar stierven aan de pest greep ze op dit ouderlijke geschenk terug en vond ze er troost in. Omdat ze hele tekstgedeelten uit haar hoofd leerde, ontwikkelde ze in vrij korte tijd een enorme Bijbelkennis.
Inmiddels zeventien jaar oud werd ze in München hofdame bij hertogin Kunigunde (1465-1520), echtgenote van hertog Albrecht IV van Beieren en zuster van keizer Maximiliaan I. Het echtpaar trok zich het lot van de jonge vrouw aan, Albrecht beloofde om als een vader voor haar te zijn. Tot aan haar huwelijk met ridder Friedrich von Grumbach in 1516 bleef ze een werkende vrouw. Daarna werd ze echtgenote en moeder van vier kinderen, maar met een grote belangstelling voor zaken die met de Bijbel en de kerk te maken hadden. Ze moet al vroeg gehoord hebben van Luther, zijn stellingen en eerste publicaties. In Beieren was het echter verboden je met Luthers gedachtegoed in te laten; zijn geschriften werden als ketters bestempeld en mochten niet verspreid worden.
Luthers invloed
Argula moet medio 1522 via brieven contact met Luther gezocht hebben; dat valt althans op te maken uit de correspondentie van Luther en an-deren, want Argula’s eigen brieven zijn verloren gegaan. Luthers vriend Georg Spalatinus blijkt haar alles gestuurd te hebben wat de reformator tot dan toe gepubliceerd had en Argula heeft het allemaal gelezen omdat ze “de waarheid wilde weten”. Luther vond dat deze vrouw in haar brieven de gebeurtenissen van die dagen ‘buitengewoon scherpzinnig’ van commentaar voorzag. Dat Argula Luther begreep, zal mede te danken zijn geweest aan haar grote Bijbelkennis. Die leidde immers ook bij Luther tot het besef dat kerk en theologie dringend hervorming nodig hadden.
Argula’s contacten met Wittenberg leidden tot spanningen binnen haar huwelijk. Haar man zou tot zijn dood in 1529 rooms-katholiek blijven. Hij kon ook eigenlijk niet anders: als stadhouder van Dietfurt was hij in dienst van de katholieke Beierse hertog, die alles wat maar naar Luther verwees had verboden.
Des te opmerkelijker is het optreden van Argula in 1523, wanneer aan de universiteit van Ingolstadt blijkt dat een jonge medewerker, Arsacius Seehofer geheten, er lutherse ideeën op na houdt. Seehofer had in Wittenberg enige tijd gestudeerd bij Philippus Melanchthon en was met luthers lesmateriaal en bijbehorende inzichten naar Ingolstadt teruggekeerd, waar hij zijn eerste colleges gaf. De universiteit riep hem ter verantwoording en liet zijn woning doorzoeken, waarbij publicaties van Luther en Melanchthon werden gevonden.
Seehofer werd gearresteerd, tot herroeping gedwongen en opgesloten in een klooster. Er was niemand die het voor hem opnam. Een ontmoedigende factor zal zijn geweest dat Johannes Eck, de felste tegenstander van Luther en opsteller van de bul waarmee hij werd veroordeeld, aan de universiteit van Ingolstadt de scepter zwaaide. Niet voor niets gaf Luther hem de bijnaam “het zwijn van Ingolstadt”. Wie durft zo iemand aan?
Open brief
Wanneer Argula van de kwestie Seehofer hoort, is ze zo verontwaardigd dat ze naar de pen grijpt en een open brief schrijft, zowel aan de universiteit als aan de hertog van Beieren. Daarin stelt ze dat het ontoelaatbaar is om iemand onder dreiging met geweld en straf te laten herroepen zonder hem op grond van de Schrift daarvoor argumenten te geven. Zo deden Christus en de apostelen dat toch ook niet? De universiteit zou zich moeten schamen. Vervolgens verklaart Argula zich bereid tot een gesprek met de heren
Ze blijkt lang te hebben nagedacht over 1 Kor. 14:34, waar Paulus zegt dat de vrouw in de gemeente moet zwijgen. Maar Christus sprak ook met vrouwen en de verdediging van haar geloof woog uiteindelijk toch zwaarder. Ook stelt ze dat het haar niet om de persoon van Luther gaat maar om zijn Bijbelse leer: “Al zou het zo ver komen dat Luther zou herroepen – wat God verhoede –, dan zou ik daarmee nog niets te maken hebben. Ik bouw niet op zijn, mijn of wiens verstand dan ook maar op de ware rots Christus, Die door de bouwlieden is verworpen”.
Met haar open brief is Argula van Grumbach de eerste vrouw die zich met een publicatie in een theologisch debat mengt. Haar brief is feitelijk een vlugschrift, waarvan er in de vroege jaren van de Reformatie tot aan 1525 vele op de markt kwamen, zowel van mannen als van vrouwen. Ze waren snel gedrukt, in aanschaf niet duur en boden de gelegenheid tot onderlinge discussie.
Het vlugschrift van Argula (ze zou er later nog zeven schrijven) werd binnen twee maanden veertien keer herdrukt en dus tamelijk breed verspreid. Blijkbaar stond de anonieme drukker vierkant achter haar: op het omslag staat een houtsnede waarop Argula te zien is met een bijbel in haar hand en tegenover zich een groep professoren, waarvan de voorste de handschoen draagt die hij haar kan toewerpen als uitnodiging tot de strijd.
Ontwricht huwelijk
Hoewel een direct en inhoudelijk antwoord op haar brief uitbleef en niemand het gevraagde debat met haar aanging, waren de gevolgen voor het echtpaar Von Grumbach ingrijpend. Hoon en spot vielen hun ten deel. Echtgenoot Friedrich stond tegenover de hertog volledig in zijn hemd. Door te pleiten voor de Reformatie had zijn vrouw zich immers ook tegen de overheid verzet. Ze had zelfs geschreven dat de overheid niet het recht had het Woord van God te verbieden, dat elke burger weliswaar de overheid moet gehoorzamen maar dat beide gehoorzaamheid verschuldigd zijn aan het Woord van God. Dus als de overheid dit Woord verbiedt, zal een christelijke burger eerder lijf en leden riskeren dan toegeven, zo stelde zij.
Het werd Friedrich von Grumbach zwaar aangerekend dat hij zijn vrouw niet van haar schrijverij had kunnen afhouden. Hij werd uit de hertogelijke dienst ontslagen, wat het gezin in financiële moeilijkheden bracht en het huwelijk definitief ontwrichtte. “Mijn man doet helaas alle mogelijke moeite om in mij Christus te vervolgen”, schreef Argula. Maar: “Wij verdragen alle dingen zonder morren ter wille van de naam des Heeren”. Ook binnen de bredere familie werd om maatregelen geroepen: een neef raadde Friedrich aan haar op te sluiten, wat overigens niet gebeurde.
Luther maakte zich zorgen en schreef aan een vriend: “Vrouwe Argula voert een zware strijd in dit land met een sterke geest en rijk aan woorden en kennis van Christus. Zij verdient het dat wij allen voor haar bidden, opdat Christus door haar zal overwinnen. Haar man – van zichzelf al een tiran – is ontslagen. Het laat zich denken wat hij zal gaan doen. Zij leeft alleen tussen de monsters, vast in het geloof maar – zoals zij zelf schrijft – niet zonder vrees in het hart. Ze is een bijzonder werktuig van Christus”.
Naar de Coburg
Hoewel Luther Argula hogelijk waardeerde vanwege haar steun aan de Reformatie, was zij ook voor hem niet een voor de hand liggende gesprekspartner als het om theologische zaken ging. Dat viel buiten de omgangsvormen van de zestiende eeuw en zou hem wellicht zelf in opspraak gebracht hebben.
Luther en Argula von Grumbach hebben elkaar echter wel één keer persoonlijk ontmoet. In 1530 verbleef Luther tijdens de rijksdag van Augsburg op de Coburg. Daar bezocht Argula hem. Ze was inmiddels weduwe, haar man was een jaar daarvoor overleden. Van de inhoud van het gesprek is alleen bekend dat ze Luther informatie doorgaf over de situatie in de Nederlanden. Via de brieven die Luther aan zijn vrouw Katharina schreef, wordt duidelijk dat hij de gelegenheid wel heeft aangegrepen om deze Beierse moeder van vier kinderen in zeer praktische zin om raad te vragen. Thuis worstelde zijn Käthe met het spenen van dochter Magdalena, op dat moment een jaar oud. In een brief gaf hij de adviezen door die Argula hem gegeven had om dit beter te laten verlopen.
Volharding
Na 1530 werd het stiller rond Frau Von Grumbach. Van schrijven kwam het niet meer, waarschijnlijk door moeilijke persoonlijke omstandigheden. Ze hertrouwde in 1533 met een protestantse graaf, die echter al na twee jaar stierf. Ze verloor drie van haar vier kinderen, alleen haar jongste zoon overleefde haar.
Over haar sterfdatum zijn de meningen verdeeld. Sommigen denken aan 1554, anderen aan het veel latere jaar 1568, omdat ze in de annalen van het Beierse gerechtshof uit 1563 nog voor zou komen. De hertog zou toen “die alte Staufferin”, inmiddels ongeveer 70 jaar, toch nog gevangen gezet hebben omdat ze “tot afval en ongehoorzaamheid” had aangezet, ketterse boeken had verspreid en begrafenissen had geleid. Dat laatste was een roeping die haar ‘als vrouwspersoon’ verboden was.
Het is vrijwel zeker dat het hier om Argula ging. Er bleek echter toch iets veranderd, want de hertog kreeg tegenstand: moesten sympathisanten van de Reformatie “in de huidige tijd” en “om deze kleinigheden” vervolgd worden? En dan ook nog zo’n oude vrouw? Het hielp, want ze werd vrijgelaten.
Deze laatste lotgevallen onderstrepen slechts wat de herinneringsmunt laat zien: haar reformatorische inzichten en overtuiging bezorgden haar levenslang moeilijkheden en leed. Tegelijk is duidelijk dat zij juist daarin ook haar grootste kracht en diepste troost vond. Het Woord van God deed haar volharden. En daarmee steunde ze Luther waarschijnlijk nog het meest.
Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt
voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen,
vragen, informatie: contact.
Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing.
Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this
database. Terms of use.
Bekijk de hele uitgave van donderdag 1 augustus 2019
Protestants Nederland | 32 Pagina's
Bekijk de hele uitgave van donderdag 1 augustus 2019
Protestants Nederland | 32 Pagina's