ABC des geloofs

SERIE BEROEMDE BOEKEN

door dr. Alexander Comrie

De geschriften van Alexander Comrie zijn voor velen tot zegen en onderwijs geweest. Voor de Gereformeerde Gemeenten heeft Comrie - mede door de invloed van ds. G.H. Kersten - grote betekenis gehad. In dit artikel schrijven we iets over Comries eerste theologische werk: het ABC des geloofs, gepubliceerd in 1739. Het is ook zijn meest eenvoudige stichtelijke werk.

Een Schotsman

Een 'Schotsman'. Zo noemde hij zichzelf wel eens. Of: 'Scoto-Brittannus', de 'Schotse Brit'. Van geboorte een Schot, is Alexander Comrie op ongeveer twintigjarige leeftijd naar Nederland gekomen. In Comrie zien wij een merkwaardige samenvloeiing van het Schotse en het Nederlandse theologische erfgoed. Theodorus Avinck, Comries vriend en volgeling, schrijft in zijn Voorbericht op de tweede druk van Comries Catechismusverklaring, dat Schotland Comrie aan ons heeft gegeven. Het is niet geheel duidelijk waarom Comrie niet in Schoüand naar de universiteit is gegaan en evenmin waarom en wanneer hij precies naar Nederland is vertrokken. In elk geval kwam hij in of iets na 1725 in ons land aan, rond zijn twintigste levensjaar. Invloedrijke relaties hebben in Nederland de weg tot de theologische studie voor de jonge Schot gebaand. Na studies in de theologie en vdjsbegeerte in Groningen en Leiden nam Comrie in 1735 een beroep aan naar de gemeente van Woubrugge. Zo'n achtendertig jaar mocht deze gemeente hem als herder en leraar hebben.

Het ABC des geloofs was niet het eerste boek dat Comrie het licht deed zien. In 1734 was hij gepromoveerd tot doctor in de wijsbegeerte. Comrie behaalde zijn titel na verdediging van zijn proefschrift, getiteld De Moralitatis Fundamento et Natura Virtutis (Over het fundament van de zedelijkheid en de natuur van de deugd). Wie enigszins op de hoogte is van de omvang van een doorsnee theologische dissertatie in onze tijd, zal opkijken bij het vernemen van het aantal bladzijden van het proefschrift van Comrie: afgezien van een inleiding en stellingen slechts zeventien pagina's! Het is niet helemaal duidelijk waarom Comrie een doctoraat in de filosofie heeft verkozen boven een in de theologie.

Zielenherder

Als predikant heeft Comrie veel van zijn tijd in de studeerkamer doorgebracht. Bekend is zijn uitspraak in de 'Opdracht' van de Eigenschappen de geloofs (1744), dat hij genoemd boek aan de gemeente van Woubrugge opdraagt 'om dus eenige hun klaagen, dat wy zo weinig uitgaan, te doen staken. Dat wy zo weinig uitgaan, hopen wy, dat gylieden ten besten zult neemen; wy hebben het nooit tot eene gewoonte gehadt, gelijk sommige, die dat doen tot veele stichtinge.... Ik ben voor het verborgen Eenzaam'. Comrie kwam dus weinig in zijn gemeente.

In 1739 deed Comrie zijn tweede pennenvrucht het licht zien, en dit boekje was een treffend voorbeeld van de manier waarop hij vanaf de kïmsel als zielenherder functioneerde.

Misschien speelde hier ook een zekere verlegenheid een rol. Toch wil dit niet zeggen dat hij alleen leraar en geen herder was. Zijn herderschap oefende hij uit vanuit zijn studeerkamer. Het is onmogelijk te zeggen voor hoevelen hij op deze wrijze, ook na zijn sterven, door zijn nagelaten preken een ware zielenherder is geweest. In 1739 deed Comrie zijn tweede pennenvrucht het licht zien, en dit boekje was een treffend voorbeeld van de manier waarop hij vanaf de kansel als zielenherder functioneerde. Het was een werk van heel andere aard als zijn wijsgerige dissertatie. Het is tevens zijn meest bekende en misschien ook wel meest geliefde publicatie geworden, het ABC des geloofs. In dit stichtelijke boekje behandelde Comrie een aantal werkzaamheden van het geloof aan de hand van het alfabet. Het heeft hem enig peinzen gekost voor hij op de titel is gekomen. Uiteindelijk heeft hij voor déze titel gekozen. Waarom? Om enerzijds, zo bracht hij het zelf onder woorden, de kleinen in de genade niet te bedroeven en anderzijds de verder gevorderden niet te lang staande te houden bij de werkzaamheden van de zuigelingen.

We begrijpen wat Comrie daarmee bedoelt: zou hij de werkzaamheden van het geloof hebben behandeld aan de hand van de opwas in de genade, dan zouden de 'kleinen' naarmate het boek vorderde mismoedig kunnen worden, terwijl de 'verder gevorderden' te lang zouden moeten stilstaan bij de werkzaamheden van de 'zuigelingen'. Dat wilde Comrie voorkomen; vandaar de behandeling aan de hand van het alfabet. Zo begint het ABC met een verhandeling over het 'Aandoen van Christus', terwijl het laatste (lange) artikel gaat over het verwachten van de Heere. Deze pastorale aanpak is voor hem altijd typerend gebleven. In feite is het ABC een prekenbundel. Om het boekje niet te groot en dus te duur te maken, heeft de auteur steeds de inleiding, het tekstverband en de toepassing van elke preek weggelaten. Niet elke letter van het alfabet gaf Comrie aanleiding tot schrijven. Zo merkt hij op dat hem 'onder de letter F geen geloofsbenaming is voorgekomen'.

De uitgave van het ABC die thans voor me ligt, is er een uit 1939, naar de uitgave van 1746. Ik heb het boek jaren geleden van mijn vader gekregen. Reeds lang geleden maakte het gedeelte dat gaat over het woordje 'amen' diepe indruk op me. Comrie beschrijft daarin hoe het een van de werkzaamheden van het geloof is, dat de ziel van de zondaar een volkomen toestemming leert geven aan alles wat God zegt. De zondaar leert 'amen' zeggen op het oordeel dat God over hem uitspreekt, maar ook over de genadeboodschap in Christus Jezus, zowel op de Wet als op het Evangelie! Drie citaten wil ik u uit dit mooie boekje geven. Jaren geleden heb ik ze onderstreept. Hier komen ze: 'Het geloof is de pijp, waardoor het genadewater vloeien moet' (naar aanleiding van het 'Blijven in Christus'). En: 'O, ellendig geslacht van mensen, die zich met het werk van voor twintig jaren kunnen helpen! Neen! Het leven des geloofs is dagelijks opnieuw aan God zich te gewennen...' (bij het woord 'Gewennen'). En naar aanleiding van het woord 'Horen': 'Gij moet u wachten voor twijfelen aan de waarheid van het woord, of aan de gewilligheid van Jezus Die het spreekt. Hij is duizendmaal gewilliger, niet alleen om anderen maar u in 't bijzonder, wie gij ook zijt, te helpen, dan gij zijt om geholpen te worden'.

Johanna de Heyde

Comrie droeg zijn boek op aan de moeder van zijn overleden vrouw en aan zijn zwager, haar broer. Opmerkelijk is de manier waarin Comrie in de 'Opdracht' van het ABC zijn vrouw ter sprake brengt.

In 1737 was hij getrouwd met de 27jarige Johanna de Heyde, een zuster van een medestudent van Comrie in Groningen.

Het huwelijk heeft slechts ruim een jaar geduurd.

Kort na de geboorte van haar enige dochter werd Johanna uit het leven weggenomen. Uit Comries woorden in het ABC des geloofs leren we Johanna kennen als een lieve, zachtmoedige vrouw.

Haar gemis is hem zeer zwaar gevallen: 'Mij was het bitter, seer bitter, ja onuitsprekelyk smertelyk...'. Hij roemde niet alleen haar "soete hulpe" bij zijn studiën, maar ook het feit dat zij machtig was in de Schriften.

Bekend zijn de woorden geworden waarmee zij hem aanspoorde, eenvoudig te zijn in de prediking: 'Gij kunt niet genoeg geloven, hoe onvatbaar de menschen zijn...'.

Levenseinde

Na 1761 is het stil rond Comrie geworden. De stroom van publicaties hield op, al werden zijn werken nog veelvuldig herdrukt, reeds tijdens zijn leven. Zijn gezondheidstoestand werd allengs minder. In 1773 ging hij met emeritaat, nadat hij 38 jaar in Woubrugge Gods Woord had gebracht. Op zondag 4 april 1773 hield Comrie een korte 'belijdenispredikatie'. Hij was zo verzwakt en ook zo ontroerd dat hij niet in staat was een afscheidsdienst te houden. Comrie verhuisde naar Gouda, waar hij de laatste tijd van zijn leven doorbracht. Aan de Westhaven heeft hij stil en teruggetrokken geleefd. Twee zware slagen hebben hem in zijn levensavond nog getroffen: in februari '73 het sterven van zijn vriend Holtius en in oktober '74 het overlijden van zijn enige dochter Rachel Cornelia. Twee maanden later ging Alexander Comrie op de leeftijd van bijna 68 jaar in in de eeuwige rust. Hij werd ter aarde besteld op de avond (een voorrecht van de welgestelden!) van woensdag 13 december in het oude noorderpand van de St. Janskerk. Een tijdgenoot vond aanleiding om te dichten, met een toespeling op een andere Alexander, namelijk de Grote, de wereldveroveraar uit de oudheid:

Werd Macedonisch vorst met recht genoemd den Grooten, Omdat gans Asiën zijn scepter hulde bood? Dees Alexander, in dit somb're grafbeslooten, Was grooter, want zyn pen verwon en Hel en Dood.

Capelle aan den IJssel,

ds. A. Moerkerken

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen