Het Naardermeer, Nederlands oudste natuurmonument

Met een snelheid van zon vijf kilometer per uur glijdt onze houten roeiboot geluidloos door het rimpelloze water. Het geplas van de riemen is het enige geluid dat we horen. Doelbewust zoekt onze gids, een 75 jaar oude palingvisser, zijn weg door een labyrint van smalle slootjes, omzoomd met rietkragen. Nu en dan doorkruisen we een groter stuk open water, waarin zompige rieteilanden een thuis bieden aan welig tierende grassen en zeggen.
In de verte zien we in de bomenrand een zilverreiger die zijn maagdelijk witte veren zorgvuldig poetst. Heel dichtbij laat plotseling een onzichtbare karekiet vanuit het riet zijn roep over de verstilde wereld horen. Het is moeilijk voor te stellen dat we ons niet in een enorm natuurgebied ergens in een exotisch land bevinden, maar in het Naardermeer in hartje Nederland, niet ver van de Randstad. Een unieke wildernis van riet, water en zompige eilanden en zonder twijfel een van de mooiste wetlands van Europa. Maar snelwegen zijn nooit ver weg. Het Naardermeer ligt ingeklemd tussen steden, spoorlijnen en een altijd drukke A1.

Visionaire blik
In onze moderne tijd is het Naardermeer een oase van rust en stilte, maar het heeft een veelbewogen geschiedenis, die zonder de visionaire blik van natuurbeschemers honderd jaar geleden heel wat minder gunstig had kunnen uitpakken. Het gebied begint zijn bestaan als natuurlijk meer, maar al in de vroege zeventiende eeuw legt men het droog in het eindeloze gevecht van Nederland tegen het water. Ook de drang naar landwinning is een belangrijke reden het meer te willen dempen.
Maar in de onstuimige periode van de Tachtigjarige Oorlog leiden strategische belangen ertoe dat het meer weer in ere wordt hersteld. Zo zullen belangrijke steden als Amsterdam en Naarden enigszins beschermd zijn tegen de Spaanse troepen. Wanneer dit gevaar eindelijk is geweken, tracht men het gebied weer droog te leggen en het land als landbouwgrond in gebruik te nemen. Dit wordt echter een grote mislukking. Vanuit omringende gebieden dringen grote hoeveelheden kwelwater het drooggelegde meer binnen. Het water kan niet worden weggepompt. Wat nu te doen met dit zompige, nutteloze gebied?
De gemeente Amsterdam heeft een plan: huisvuil van de stad kan er mooi worden gedumpt. Dit plan roept echter grote weerstand op. Ten eerste omdat het duidelijke hygiënische problemen met zich meebrengt, maar ook vanwege de effecten op de natuur. De natuurbeschermers Jac. P. Thijsse en E. Heimans vechten het plan met succes aan. Zij richten de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten op, die met particuliere fondsen het 750 hectare grote gebied voor het luttele bedrag van 150.000 gulden aankoopt en beschermt.
Het Naardermeer is hierdoor Nederlands oudste natuurmoument en een schitterende natuuraanwinst voor ons overbevolkte land. Door aankoop van land rondom het oorspronkelijke Naardermeer is het gebied vandaag de dag ruim anderhalf maal zo groot als honderd jaar geleden.

Herstelplan
De problemen voor het Naardermeer zijn echter niet opgelost met de aankoop door Natuurmonumenten. Door de decennia heen onttrekken de landbouw en waterwinning in omringende gebieden zoveel kostbaar water aan dit wetland, dat het grondwaterpeil daalt. Langzaam begint het gebied te verdrogen. Karakteristieke plantensoorten verdwijnen en dringende actie is noodzakelijk.
In overleg met de gemeenten ontwerpt Natuurmonumenten een omvangrijk herstelplan, dat halverwege de jaren negentig van start gaat. Allereerst wordt de drinkwaterwinning uit omringende gebieden aan banden gelegd, terwijl gezuiverd water het Naardermeer wordt ingepompt. Ook koopt Natuurmonumenten omliggende polders aan, om zo een bufferzone te creëren. Paradoxaal genoeg zorgt ook de natuur zelf voor problemen die het karakter van het gebied kunnen aantasten. De rijke vegetatie overwoekert langzaam maar zeker het water en uiteindelijk kan zo bos ontstaan. Om het wetland te behouden, zijn beheersmaatregelen zoals jaarlijks rietsnijden en regelmatig baggeren noodzakelijk.
Gradus Lemmen, beheerder van het gebied, weet er alles van. Het herstelplan heeft volgens hem een heel goede start gemaakt en het kan alleen maar beter worden in de toekomst. Toch moet er nog veel gebeuren: „Het Naardermeer is een natuureiland midden in de Randstad en heeft weinig verbindingen met andere gebieden. We werken daarom hard aan zulke verbindingen met het Gooimeer en Ankeveen.

Vliegende deur
Dankzij de verbeteringen van de laatste jaren is het Naardermeer buitengewoon populair bij talloze vogelsoorten. Zon tweehonderd paar ganzen broeden er. In de winter komen deze fraaie vogels zelfs met duizenden tegelijk om te overwinteren. Ook de purperreiger en zilverreiger zijn in steeds grotere aantallen te bewonderen. Regelmatig komt zelfs de zeldzame visarend, die vanwege zijn grootte „vliegende deur wordt genoemd, even buurten. „Dit jaar hebben we voor het eerst baltsende zilverreigers gezien, zegt Gradus Lemmen enthousiast. „Als die tot broeden komen, zou dat voor het eerst in de geschiedenis van het Naardermeer zijn.
Aalscholvers hebben dit land van water en riet echter al veel langer in gebruik als uitstekende plaats om hun jongen groot te brengen. Ze eten vis en het vlakbij gelegen Markermeer biedt volop voedsel. Met duizenden broedt dit familielid van de pelikaan in de Naardermeerse elzenbossen. Die nesten hoog in de bomen zijn bittere noodzaak, want vossen maken korte metten met nesten op de grond. De vos verdreef zo ook de lepelaar uit dit gebied.
Lemmen ziet de vos niet als een bedreiging voor de lepelaar. „Ja, het is natuurlijk jammer dat hier geen lepelaars meer voorkomen, maar als geheel gaat het buitengewoon goed met de lepelaar in Nederland, relativeert hij.

Paarritueel
Terwijl de natuur voorzichtig ontwaakt, vervolgt onze boot zijn geluidloze weg door de waterlanden. Langzaam komt de zon op. Veel te snel bereiken we onze bestemming: de vogelhut van Natuurmonumenten in het hart van het gebied, aan de rand van de aalscholverkolonie. Handig legt onze palingvisser de roeiboot aan een met mos begroeide, glibberige steiger en enkele minuten later zien we de hut tussen de bomen opdoemen.
Doodstil sluipen we naar binnen. We zien door de kleine openingen van de hut de zwarte vogels. Het baltsen is in volle gang en sommige dieren zijn al aan het broeden. Schitterende, witte kop- en nekveren contrasteren prachtig met het zwarte lijf. De oranje broedvlek bij de snavel en een onwaarschijnlijk groen oog vervolmaken het dier. Dit broedkleed zal echter in de loop van het seizoen verdwijnen en dan zullen de aalscholvers van top tot teen blauwzwart zijn. Een enkel broedpaar zit vlakbij de hut. Als we wilden zouden we ze kunnen aanraken. Terwijl de cameras klikken genieten we met volle teugen van dit natuurspektakel.
De paartijd van aalscholvers begint in februari. De oudste vogels beginnen als eerste te baltsen. Het mannetje lokt zijn gezellin naar een door hem uitgezochte broedplaats. Hier brengt hij de bouwmaterialen, snavels vol takken, naar de nestplaats, waar het vrouwtje het nest bouwt. Zij is de aannemer in de aalscholvergemeenschap. Een maand later legt ze haar eieren, meestal twee tot vier. Weer een maand later kruipen de jongen eruit.
Als de ouders onvoldoende vis kunnen vangen, kieperen de oudere jongen hun jongere broertjes en zusjes simpelweg uit het nest. Dit lijkt wreed, maar is volgens Lemmen een bittere noodzaak omdat anders alle jongen zouden verhongeren. Naarmate de jongen groeien, moeten de ouders het nest uitbreiden, om voldoende plaats voor hun kroost te garanderen. Na een maand of twee hard werken zit de taak van de ouders erop: de jongen zijn nu volgroeid en vliegklaar.

Open plekken
Ondanks hun fraaie uiterlijk zijn aalscholvers in het verleden lange tijd omstreden geweest. Hun agressieve uitwerpselen doden op den duur de nestbomen. Na verloop van tijd moeten de vogels dan nieuwe nestbomen zoeken en zo schuift de broedkolonie steeds een stukje op. Vroeger hadden natuurbeschemers daarom een hekel aan de vogels, maar moderne beheerders als Lemmen vinden die veranderingen juist positief. „Door de afstervende bomen krijg je juist open plekken in het landschap, en daar profiteren talloze andere soorten van, legt hij uit.
Honderd jaar geleden zag men dit anders. Volgens de overlevering verjoeg Jac. P. Thijsse, de oprichter van Natuurmonumenten, met een aantal leerlingen van zijn school het laatste paartje broedende aalscholvers op Texel. Het zou meer dan een eeuw duren voordat de vogels zich weer op dit Waddeneiland waagden.
De strijd tussen vissers en aalscholvers is een klassiek voorbeeld van een conflict tussen mens en natuur. Aalscholvers eten fors en hebben overwegend vis op het menu staan. Vissers bestrijden deze vogels dan ook lange tijd met alle middelen. In de jaren vijftig stelt de overheid dat het aantal broedparen maximaal twaalfhonderd mag bedragen. Door toenemende waterverontreiniging in de jaren zestig neemt het aantal broedparen met ruim 30 procent af. De achthonderd overgebleven paren krijgen al snel bescherming en die is effectief. Doordat het water nu een stuk schoner is dan enkele decennia geleden, gaat het weer goed met de aalscholvers.
In het Naardermeer broedt de grootste kolonie, ruim tweeduizend broedparen, maar ook in de Oostvaardersplassen, het Wanneperveen, Oostvoorne en op een aantal Waddeneilanden broeden de vogels.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen