Opstand op Texel kosten duizenden levens

We anneer het Duitse leger in juni 1941 de Sowjet- Unie overrompelt worden vele tienduizetiden soldaten van het Rode Leger gevangen genomen. Door de onmenselijke behandeling die ze krijgen loopt het dodental enorm op. Na verloop van tijd vormt men van de gevangenen hulptroepen, de zogenaamde Ostlegionen, die de naam van hun geboorteland mogen voeren. Wie weigert het Duitse uniform aan te trekken krijgt direct de kogel. Zo ontstaat ook het Georgische legioen dat uit dertien infanterieveldbatalj ons bestaat. Ieder bataljon bevat 400 Duitsers en 800 Georgiërs.

Zandvoort
Via Polen en Frankrijk komt het 822e Georgische bataljon in september'43 in Zandvoort terecht. Daar leggen de Russen in het geheim contact met de plaatselijke verzetsbeweging die geleid wordt door het latere CPN-kamerlid Annie Averink. In het najaar van 1944 op peren de Georgiërs het drieste plan in opstand te komen tegen de Duitsers en op te rukken naar Amsterdam. DitisvoorAnnie Averink reden om contact op te nemen met de commandant van de gewestelijke sabotageafdeling van de Binnenlandse Strijdkrachten in Noord-Holland, Jan Brasser, in het verzet beter bekend als Witte Ko. ,, Dat was de eerste keer dat ik de Georgiërs ontmoette", vertelt Brasser.,, Er was een vergadering belegd in een aardedonker tuinhuis om de plannen te bespreken. We waren metz'n vieren: Annie Averink en ik, de commandant van de Georgiërs, Loladze, en Artemidze. De Georgiërs hadden al heel wat gedaan voor het verzet. Ze stalen levensmiddelen van de Wehrmacht en droegen die over aan de verzetsbeweging. Ze leverden ook springstof en brachten mijnenvelden in de Bloemendaalse en Zandvoortse duinen in kaart. Die kaarten zijn doorgespeeld naar de geallieerden. Verder maakten ze mijnen onklaar door de ontstekingen te verwijderen. Het plan waar ze nu mee kwamen was wel erg dol. Ik veronderstel dat ze alleen contact gehad hebben met mensen die goed waren. Ze gingen er waarschijnlijk van uit dat heel Nederland zo was en iedereen in opstand zou komen als ze oprukten naar Amsterdam. Het woord werd vooral gevoerd door Artemidze die het plan met vuur bleef verdedigen. Loladze zei niet veel. Dat kwam misschien ook omdat hij minder goed Duits sprak."

Overplaatsing
,,We hebben de onderneming met klem afgeraden, maar het duurde lang eer ze overtuigd waren. Via Radio Oranje hoorden we weleens hoe partizanen in Sowjet-Rusland en Polen tegen de Duitsers optraden. Die vernielden spoorlijnen en bruggen en beperkten op alle mogelijke manieren de verkeersmogelijkheden, maar ze begonnen niet aan grote veldslagen. Toen we dat argument naar voren brachten was het pleit beslecht. Dat ging er wel in. Ze dachten waarschijnlijk: als onze landgenoten het zo doen, dan moet dat de juiste methode zijn." Brasser wil geen enkele grote militaire operatie organiseren voordat de geallieerden Noord-Holland zijn genaderd. Er wordt met Loladze en Artemidze afgesproken dat de Georgiërs pas in opstand zullen komen als ze tegen de geallieerden worden ingezet. Op tien januari 1945 worden de Georgiërs overgeplaatst naar Texel om daar de Noord-Kaukasiërs af te lossen. Nog dezelfde avond neemt Artemidze contact op met de Texelaar Jacob Keijzer, die ondercommandant is van de ondergrondse beweging op Texel. Op onnaspeurbare wijze is hij het adres van Keijzer te weten gekomen. Het huis van Keijzer wordt het adres waar de vergaderingen van de Georgische leiders voortaan plaatsvinden. Het plan voor een opstand, die de codenaam,, Dag der Geboorte" zal krijgen, neemt hoe langer hoe meer vaste vormen aan.

Weerstand
In maart 1945 krijgt de verzetsman Huug Snoek, die op dat moment in Friesland zit ondergedoken, een telefoontje met de code-boodschap dat een paar kindertjes uit Leeuwarden naar Texel moeten komen. Snoek zat al sinds het begin van de oorlog in het verzet. Het begon in Hellevoetsluis, maar toen daar de grond onder z' n voeten te heet werd week hij uit naar Texel. ,,Mijn weerstand tegen de Duitsers stamt uit de tijd dat ik in Duitsland voer'', vertelt hij. ,,Ze hoeven mij niet te vertellen dat de Duitsers het niet geweten hebben. Toen deze jongen in Duitsland voer waren z'n ogen goed genoeg om te zien dat er iets loos was."

Kaukasiërs
Binnen korte tijd zit Huug ook op Texel zwaar in het verzet. De verzetsploeg, die ongeveer 28 man telt, heeft regelmatig contact met de Kaukasiërs die op het eiland gestationeerd zijn. De Duitsers hebben volgens Snoek nooit vat gehad op de hulptroepen. ,,Als ze de Kaukasiërs goed kenden hadden ze dat kunnen weten. Er kwamen trouwens ook Brits-lndiërs die in Duitse dienst waren bij me aan de deur. Op die tulbanden hadden de Duitsers evenmin vat. Als ze zeiden dat ze recht moesten gaan staan stonden ze direct krom." Er wordt een plan gemaakt om samen met de Kaukasiërs de bezetters op 4 oktober 1944 van Texel te verdrijven, maar op het laatste moment wordt deze opstand afgelast. Waarschijnlijk is er iets van de plannen uitgelekt, want op 10 november moeten alle mannelijke Texelaars tussen de 17 en 35 jaar het eiland verlaten. ,, Bij ons zat vier man ondergedoken en we kregen nogal vaak Duitsers over de vloer", vertelt Snoek. ,,lk had inmiddels een vrouw en die kon daar niet zo best tegen, dus ik heb me maar gemeld om aan alle praatjes een eind te maken. Met 700 man werden we op transport gesteld. We werden vastgezet op het station van Leeuwarden. Daar hoorden we dat we waarschij n lijk naar Duitsland zouden gaan. Ik zeg tegen m'n maats: ,,lk ga eens even kijken bij de poort''. Daar stonden wat moffen op wacht, dus ik zeg:,,Schiet eens een beetje op, want ik moet er voorbij". En wat er gebeurt hou je niet voor mogelijk. Ze gaan opzij en ik stap de poort uit."

Kindertjes
Buiten de poort staat een meisje te wachten. Vanaf Terschelling is gebeld dat men bij het station van Leeuwarden moet posten omdat Snoek daar waarschijnlijk zal proberen te ontsnappen. Voordat hij met het meisje meegaat loopt Huug eerst terug naar het station om zijn maats te vertellen dat het niet zo moeilijk is om te ontsnappen. Dan passeert hij voor de derde keer de wachtposten, nu gevolgd door drie Texelaars. Snoek wordt ingedeeld bij de verzetsploeg Feenstra en blijft in Friesland tot er gebeld wordt of de kindertjes terug willen komen naar Texel. Snoek: ,,lk ben naar m'n maats gegaan om te vragen of ze zin hadden om mee te gaan. Eén voelde er wel voor. De verzetsploeg vond het niet zo wijs, want we moesten bij Franeker door de muur zoals ze dat noemden en in Harlingen wemelde het ook van de moffen. Maar we hadden weer alle geluk van de wereld, want voor Franeker kwamen we een boertje tegen. Die had het al vlug gezien en zei: ,, Eén moet achterop de wagen gaan zitten en één voorop' '. Die man heeft ons door de muur geholpen door netjes goeiemorgen te zeggen tegen de Duitsers toen we eraan kwamen en hetzelfde aan de andere kant." In Harlingen ligt de boot naar Texel gereed. Snoek weet met z'n maat aan boord te komen. Waarschijnlijk hebben de Duitsers lucht gekregen van de verstekelingen want het schip wordt drie keer doorzocht, maar de beide mannen die in het eenmansgat aan de buitenhelling van het schip liggen worden niet gevonden.

Stoker
Als de boot Texel bereikt bericht de kapitein, die weet dat er onderduikers aan boord zij n, dat ze er' s nachts afgehaald zullen worden. Voor Snoek duurt dat te lang. ,,Ikzeg: „Deze jongen gaat vast eens kijken". Aan de wal stonden Duitsers en de WA op wacht dus het leek niet eenvoudig. Maar ja, we zagen er nogal stokerachtig uit door de olie dus ik geef nog een veeg door m' n gezicht en heb m'n maat gegroet. Aan de wal stond een paard en wagen van de Duitsers, dus ik zei:,, Waar mussen die hein, nach De Brugge?" ,,Ja!" Ik zeg:,,Schuif dan een endje op want daar mot ik ook naartoe". Ze hebben me keurig afgezet en ik ben direct naar m'n broer Cor en de beweging gegaan. Daar hoorde ik wat er in de lucht hing. Ik zeg nog langs m' n neus weg:,, Voor de lol haddenjulliemebeterin Friesland kunnen laten zitten". Er volgen nog enkele vergaderingen met de Georgiërs. Van een rood geverfd beddelaken wordt een vlag voorde Russen gemaakt. In het verzet gaat men ervan uit dat de Georgiërs op 1 mei in opstand zullen komen. Of de Duitsers daarvan een vermoeden hebben gekregen is nooit duidelijk geworden, maar op 5 april krijgt de Duitse majoor Breitner opdracht om met 500 van de 800 Georgiërs naar Arnhem te gaan om daar ingezet te worden tegen de geallieerden.

"Dag der Geboorte
's Middags om één uur krijgen Cor en Huug Snoek van de Georgiërs te horen dat die nacht de., Dag der Geboorte" zal plaatsvinden. Om acht uur 's avonds besluiten de Georgiërs in een korte vergadering met Cor en Huug dat men om één uur toe zal slaan. Het krijgsplan is al eerder opgesteld. De Kozak Melika zal met honderd man de zware zuidbatterijen achter Den Hoorn veroveren. De noordbatterij bij de vuurtoren van De Cocksdorp moet door Madsijdze ingenomen worden. Commandant Loladze zal het Duitse hoofdkwartier Texla innemen en de Duitse officieren in hotel ,,De Lindeboom" overmeesteren. Ondercommandant Congladze moet de versterkingen rond De Koog onschadelijk maken en de haven van Oudeschild innemen. Het vliegveld,, Vlijt" moet door Nozadze en Artemidze veroverd worden, zodat daar de geallieerden kunnen landen. De Georgiërs stellen voor ook alle NSB'ers direct te liquideren.,,Dat wilde Cor niet", vertelt Snoek. ,,lk dacht daar wat anders over. Ze hadden vier jaar lang achter ons aan gezeten en nu kon je er in één keer af. Dat klinkt natuuriijk niet zo leuk, maar je moet dat zien in de situatie van veertig jaar geleden." Na de vergadering wordt de commandant van de Ondergrondse, Kelder, op de hoogte gebracht van het besluit van de Georgiërs. De overige leden van het verzet kunnen niet meer gewaarschuwd worden. Enkele uren later worden nagenoeg alle Duitsers van het 822e bataljon om het leven gebracht. Snoek:,, We zouden dit doen zonder te schieten. Dan hoefje de rest niet te vragen. Alles is met het mes gebeurd. Van het Breitnerbataljon bleven erzo'n tien van de vierhonderd over. Snoek wil verder niet veel loslaten over deze nacht. ,,Kiek, als je ergens in zit neem je alle consequenties van dien. De klok sloeg één uur en binnen een half uur was het bekeken."

Oefening
Als de Texelaar Ben Halsema in de morgen van 6 april wakker wordt is zijn eerste gedachte dat er een grote oefening gaande is. In de verte wordt onophoudelijk geschoten. Dan verschijnen ineens enkele Russen die hem toeroepen:,,Texel ist freÜ". , ,Tot die dag heb ik nooit gemerkt dat er iets broeide", vertelt Halsema. ,,Ze hebben dat goed verborgen gehouden. Even later kwam Keijzer, want die woonde hier niet zo ver vandaan. Die vertelde hetzelfde. ,,Texelisvrij". In het begin wasje natuurlijk blij. Ik ging met Keijzer mee naar Den Burg, maar daar zakte de feeststemming al gauw. We waren nog maar net in Den Burg of de eerste granaten sloegen al in bij Texla. ,.Pallen. Dekkung!" schreeuwden de Russen. Nou, dat was natuuriijk fout." Inmiddels hebben zo'n 200 Texelaars zich bij het raadhuis gemeld om hun hulp aan te bieden aan de opstandelingen. Ook Huug Snoek bevindt zich daar als om negen uur vanuit Den Helder en de zuidbatterijen het veroverde hoofdkwartier Texla wordt beschoten. Snoek: ,,Ik zeg tegen Cor: ,, Die Rus die op de zuudbatterij is afgestuurd heeft het niet zo best gemaakt''. De 200 man die zou komen helpen ging direct weer naar huis. Als er gratis een feestje is te vieren zijn er altijd meer mensen dan wanneer het wat kost. Dat kun je de mensen niet kwalijk nemen."

Koeriers
Op de eerste dag van de opstand worden ook de NSB'ers door Cor en Huug Snoek opgepakt en bij het Raadhuis afgeleverd. Dan krijgt Huug van de Ondergrondse bericht dat bij de familie Huizinga in Den Burg op zolder een Duitser zit. Het is de proviandmeester Heinz Hlawatschek die op 20 mei 1940 als eerste Duitse bezetter op Texel aankwam. ,,Die mensen zeiden dat het een goede Duitser was, maar die was ik de laatste jaren niet tegengekomen", vertelt Snoek. ,,Toen ik hem oppakte vroeg Heinz: ,,Watgaater met me gebeuren?''. Ik zeg: ,,Je weet toch wat er met alle Duitsers gebeurt''. Toen zegt'ie: ,,Dan hoop ik datje me hier dood schiet. Dan weten ze me tenminste te liggen". Ja, dan ga je twijfelen. Zou het dan toch mogelijk zijn dat er goeie Duitsers zijn? We hadden al zo'n twintig NSB'ers opgepakt en daar heb ik hem bij gegooid." 's Middags proberen de Duitsers de Georgiërs te bewegen om zich over te geven. Ze sturen twee Georgische koeriers naar Den Burg, maar deze kiezen direct de zijde van hun landgenoten. Dan is het geduld van de Duitsers ten einde. Korte tijd later begint het bombardement op Den Burg. ,, Het volle bombardement kwam om vier uur in de middag", herinnert Snoek zich. ,,In twintig minuten tijd werden 1800 granaten afgevuurd. De NSB'ers hebben we toen maar losgelaten. Je moest toen kiezen of delen, je biezen pakken of met de Russen mee. Omdat we te weinig tijd hadden gehad om de zaak goed te or- > ganiseren lag de hele verzetsploeg uit elkaar. Ik ben met de Georgiërs meegegaan naar De Dennen bij de Koog."

Engelandvaarders
Vele burgers worden het slachtoffer van het Duitse bombardement. Dezelfde dag worden tien Texelaars zonder vorm van proces op het strand van de Mok-baai geëxecuteerd, 's Avonds zijn Den Burg en Oude Schild alweer in Duitse handen. Uit alles blijkt dat de Georgiërs geen stand zullen houden. Er wordt besloten de Texelse reddingsboot naar Engeland te zenden om daar hulp te vragen. Beroepsstuurman Klaas van der Kooy en zijn neef, die beurtschipper is en dezelfde naam draagt, moeten de boot in Engeland zien te krijgen. ,, Ik was beurtschipper tussen Texel, Alkmaar en Purmerend", vertelt Van der Kooy.,, We vervoerden vaak onderduikers, want veel mensen van het vasteland doken op Texel onder en omgekeerd. De hele oorlog was het goed gegaan, wonder boven wonder. We hadden een beschermengel, maar daar kwamen we pas later achter. Dat was een Duitser, ene Heinz. In oktober '44 kregen de Duitsers toch iets in de gaten en moest ik samen met m'n broer die bij mij voer onderduiken. Aan het eind van de oorlog hadden de Duitsers de handen vol aan de Russen, dus toen liepen we weer wat vrijer. Toen ik bij m'n schoonouwelui in Nieuweschild was kwamen er ineens twee van de ondergrondse op bezoek, Drijver en Westdorp. De reddingsboot moest naar Engeland en ik moest mee als schipper. M'n neef Klaas was stuurman, maar durfde het schip niet door de zandbanken te varen, omdat het laag water was. Ik voelde er niet veel voor, maar die mannen zeiden dat het om het landsbelang ging. Mijn vrouw was daar nogal van onderde indruk, dus die vond dat ik het moest doen. Nou ja, als je vrouw het zegt dan ga je." In de nacht van zondag 8 april vertrekt de reddingsboot met tien Texelaars en vier Georgiërs aan boord, onder wie Madsijdze.

Landmijnen
,, Onderweg kwamen er wat vliegtuigen over", vertelt Van der Kooy. ,,M'n neef kent morsetekens, dus die begon met een grote zaklamp te seinen, want we hadden alleen een kompasje en een gegist bestek. Even later kwam er een verkenningsvliegtuig dat een serie allemanslichten uitwierp. Zo gaven ze de koers aan. We hebben voor de kust het anker uitgegooid om de dag af te wachten. Toen we een sigaret opstaken zagen ze aan de kant het vlammetje van de aansteker. Ze begonnen te seinen, dus wij voeren voorzichtig naar de wal. De eerste Engelse sigaret hadden we al in de mond toen het zeetje nog om onze voeten liep. We werden achter elkaar gezet en moesten in eikaars voetstappen lopen. Toen de begeleider met z'n lantaarn op het zand scheen zag je overal van die grote roestplekken: landmijnen. Wat een geluk dat we niet zelf aan land waren gegaan, M' n neef gaf het schriftelijke verzoek om militaire hulp af en zei dat hij de koningin wilde spreken. De bedoeling van de Georgiërs was dat de Engelsen de batterijen zouden bombarderen. De volgende dag werden we naar Londen gebracht. M' n neef heeft daar vierendertig verhoren ondergaan, ik maar zeventien. Na vier dagen kregen we bezoek van een slank persoontje, ene Beelaerts van Blokland. We werden uitgenodigd voor een gesprek met koningin Wilhelmina.

Paraplu
Niet lang daarna krijgt Van der Kooy te horen dat Texel aangevallen zal worden. Een parachutespringer zal vooruit gaan om contact op te nemen met de ondergrondse. Van der Kooy:, ,Ze vroegen vrijwilligers om mee te gaan, omdat die man niet bekend was op Texel, M'n neef en ik voelden daar wel voor, M'n vrouw was zwaar in verwachting, dus ik wou graag naar huis, We werden gewogen en op 80 meter hoogte zouden we uitgegooid worden. Die kapitein praatte erover of het een grapje was. Mij stond het niks aan om aan zo'n paraplu te hangen, maar het was de enige mogelijkheid om thuis te komen. Toen werd ineens alles op de lange baan geschoven. Achteraf bleek dat de onderhandelingen over de capitulatie begonnen waren. Zodoende kwamen we pas op 28 mei op Texel terug. Nu er geen hulp komt wordt de situatie voor de Georgiërs steeds hopelozer. Ze trekken zich zoveel mogelijk terug in de bossen en duinen, 's Avonds kloppen ze bij burgers aan voor voedsel, ,,Ze kwamen soms wel met tien man tegelijk", vertelt Halsema, ,,Dan kookten we hele ketels eten. Op een keer was er net zo'n ploeg binnen toen er een paar militairen aankwamen. Ik zeg: ,,Moffen!" Artemidze trok direct zijn pistool, maar het waren gelukkig Georgiërs, Op zo' n moment ben je wel benauwd hoor. Later hebben ze me weleens verweten dat ik sympathie koesterde voor het communisme. Dat is onzin. Het was hulp van mens tegenover mens. Ik verafschuw het communistische regime."

Razzia
Al snel vermoeden de Duitsers dat de opstandelingen door de burgerij geholpen worden en beginnen het eiland stelselmatig uit te kammen. Op 30 april wordt ook Huug Snoek door de Feldgendarmerie gegrepen en naar het hoofdkwartier in Den Burg gebracht. Snoek:,, Ik sliep eerst in een hol onder de grond. Daar hebben ze me nooit kunnen vinden, maar toen werd ik een beetje te brutaal. Ik wou eens in een gewoon bed slapen. Dat is me slecht bekomen, want ik ben verraden, 's Avonds om negen uur was m' n doodvonnis al getekend. De volgende dag zou ik neergeschoten worden, maar een uur later kwam Heinz binnen met een Duitse kapitein. Ik kon vertrekken. Ik heb die Duitser nog gezegd dat ik hem evengoed de nek om zou draaien als de geallieerden kwamen en ben vertrokken, Heinz is na de oodog op Texel gebleven. Hij woont niet zo ver hier vandaan. Voor zover ik weet is die vrijlating niet zomaar gegaan, maar daar heeft hij nooit over willen praten. De Georgiërs die aan de razzia's van de Duitsers ontkomen vinden veelal onderdak bij burgers. Congladze en Artemidze, de twee hoofdmannen van het Georgische bataljon die het drama overieefd hebben, zitten ondergedoken bij Halsema, Commandant Loladze is gesneuveld.

Capitulatie
,,In het schuurtje hadden we onder een dikke betonnen vloer een hol gegraven," vertelt Halsema, ,,Daar hebben ze gezeten. Artemidze is het langst gebleven. Op een dag kwamen de Duitsers vragen of we Russen in huis hadden. Ik zei: ,,Nein, Ich habe Angst von Russen, Als wir Russen haben machen die Deutschers feuer", We hebben toen nog eieren voor die Moffen gekookt. Wat moetje? Dan doe je net of je gek bent." Met de capitulatie van het Duitse rijk op 5 mei 1945 is het Texelse drama nog niet ten einde. De Duitsers weigeren hun wapens af te geven en de geallieerden lijken het eiland vergeten te zijn. Opnieuw ontstaan schietpartijen tussen de Georgiërs en de bezetters, Aan deze situatie komt pas een einde als op 20 mei de Canadezen van het Eerste Legerkorps op Texel aankomen.

Slachtoffers
Over het aantal slachtoffers dat door de opstand viel bestaan verschillende lezingen. Dr, L, de Jong spreekt in zijn,,Geschiedenis van de Tweede Wereldooriog" over nog geen 500 omgekomen Duitsers, terwijl de Canadezen de Duitse verliezen berekenden op 2347 man. Snoek is ervan overtuigd dat het aantal slachtoffers veel hoger ligt dan De Jong vermeldt, omdat na de opstand veel Duitsers aan hun verwondingen zijn overieden. Hij deelt de mening van Heinz, die het totale aantal omgekomen landgenoten op zo'n tweeduizend schat. Meer dan honderd Texelaars verloren ook het leven. ,, Achteraf bekeken is het natuuriijk een miskleun geweest' ', zegt Snoek als hij terugdenkt aan de zes weken durende opstand, ,,Maar zo kunnen we er nog wel twintig opnoemen uit de ooriog. Het is mij wel eens verweten dat die ellende nooit gekomen was als wij niet met de Russen hadden samengewerkt. Maar laten we eeriijk zijn, je zat toch niet voor je plezier in het verzet."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen