Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

De Apokalyps

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

De Apokalyps

12 minuten leestijd Arcering uitzetten

In deze lezing willen we een kort overzicht geven van de kunstwerken die door de eeuwen heen geïnspireerd zijn op de Apokalyps, met de nadruk op de series die van dit boek gemaakt zijn, uitlopend op de Apokalyps in eigen werk.

De Apokalyps in de kunst

Het boek Openbaring is kort voor 96 na Chr. tijdens de christenvervolging onder Domitianus ontstaan. God laat Johannes, die vanwege die vervolging verbannen is naar het eiland Patmos, Zijn visioenen zien, die een onthulling zijn van Zijn plan met deze wereld. In de alleroudste verbeelding van motieven uit de Apokalyps schijnt Rome een bijzondere rol te hebben gespeeld, met name in de eerste grote basilieken (+ 400). De christenen namen veelal de vredige en triomfantelijke gedeelten uit het boek Openbaring en plaatsten die als een blikvanger boven het altaar van de kerk. Behalve in Rome zijn ook bijvoorbeeld in Ravenna in Italië nog mozaïeken over de Apokalyps bewaard gebleven. Het oudste motief uit Openbaring dat we nu nog kennen, is de Alfa en de Omega. Beide letters waren veelal te zien in combinatie met het Christusmonogram (PX). Het Lam op de berg Sion met de verzegelden, ook een beeldteken dat zijn oorsprong heeft in Openbaring, komt veel voor in de vroeg-christelijke kunst. Ook wordt het Lam (Chrisms) alléén uitgebeeld, zonder de 144.000 verzegelden en zonder de berg Sion. Later wordt het Lam met het triomfkruis in z'n voorpootje afgebeeld.

Handschriften

Veel afbeeldmgen van de Apokalyps komen als serie voor m schitterend geïllustreerde handschriften. Het oudste en belangwekkendste daarvan is dat van Trier. Sommige motieven daarin lijken op de mozaïeken van bijvoorbeeld Ravenna. Ook een bekend handschrift is de Bamberger-Apokalyps van omstreeks 1000. Omstreeks 1400 ontstaat er in de Nederlanden een verrassende Apokalyps met Westvlaamse tekst en een uiterst schilderachtige en kleurige serie van 23 miniamren in het Parijse handschrift. (Nu in de Nationale bibliotheek van Parijs). Daarna verscheen in + 1420 het eerste blokboek, prentdrukken van gegraveerde houtblokken, wellicht bij Jan of Laurens Jansz. Coster te Haarlem vervaardigd. Door dit prentboek van de Apokalyps konden veel meer mensen kennis nemen van het boek Openbaring.

Kathedralen

Na 1100 verschijnen aan het hoogveld van het portaal van de kerken beeldhouwwerken die him inspiratie vinden m het boek Openbaring. Een van de eerste kerken waar deze beeldhouwwerken overweldigend aan verschijnen, is de abdijkerk te Moissac. En bijna dertig jaar later is het schitterende portaal van de kathedraal van Chartres (Portail Royal 1145-1170) gereed gekomen.

In het hoogveld zijn de Heere God en de vier dieren daaromheen verbeeld. In de gordingen zijn de Oudsten geplaatst en aan de kolonnetten de Voorvaderen van Christus. Ook in de gordingen van de kathedraal (Notre-Dame) van Reims is de Apokalyps verbeeld. In het portaal van de kerk van Santiago de Compostella treffen we eveneens afbeeldingen van Openbaring aan. Verder zien wij in de grote kathedralen wel eens visioenen, voorkomen maar veelal Apokalyptische motieven, vaak in de ramen.

Tapijten van Angers (in Frankrijk)

In de zomer van 1843 liep de bisschop van Angers te bidden in de tuin van het bisdom. Hij zag op de vieze, oude, verschoten tapijtlappen, die de serres tegen de zon moesten beschermen, iets wat leek op vleugels van engelen. Hij kwam dichterbij en dacht: Deze 'oude lappen' wil ik kopen.

Alles werd bij elkaar gezocht en hij kocht het geheel tezamen voor 300 francs en liet het in de oude techniek herstellen en schoonmaken. De gobelins kwamen van Koning René uit Frankrijk, die ze in 1480 aan de bisschopskerk vermaakt had. Koning René had ze geërfd van zijn voorvaderen en ze kwamen oorspronkelijk van hertog Louis I van Anjou, die ze had laten maken in Parijs bij Nicolas Bataille van Parijs (karton van Hennequin van Brugge). Hij liet ze in 1380 in zijn kasteel ophangen. De tapijten zijn 5.70 m hoog, aanéén oorspronkelijk 168 m lang en opgedeeld in vierentachtig taferelen. De gobelins vallen op door de duidelijkheid en de leesbaarheid van de taferelen. Die leesbaarheid komt doordat alle figuren scherpe silhouetten vormen tegen een donkerrode en indigo-blauwe achtergrond. Het geheel is vrij statisch en er zit geen diepte m. De tapijten zijn nog te bezichtigen in het hertogelijk kasteel van Angers.

Jan van Eyck

Zeer bekend van de schilder Jan van Eyck is de polyptiek van het Lam Gods in de Sint-Baafskathedraal (+ 1432) in Gent. Het geheel is nuchter, raak, precies en zelfs zonder zichtbare penseelstreek aangegeven. Van Eyck maakt mensen niet mooier, idealiseert niet. Hij is zeer goed in het schilderen van de materie, bijvoorbeeld van drijfwerk, kleding, edelstenen, rimpels en haren. De gehele polyptiek bestaat uit twaalf panelen (zeven boven vijf beneden). Boven: in het midden de Ongenoemde op de troon, tussen de moeder Gods en Johannes de Doper: daarnaast de zingende engelen en de orgelspelende engelen; vervolgens Adam en Eva. Beneden: middenin het hoofdpaneel de schare voor het Lam en links de Strijders van Christus en rechts de pelgrims.
Het hoofdpaneel, de aanbidding van het Lam, laat ons als het ware een mooie plantentuin zien. Vanuit de vier hoeken met de bloeiende bosschages komen vier stoeten van mensen. Zij blijven eerbiedig stilstaan op enige afstand van het Lam op het altaar. De voorsten zijn al op de knieën gevallen en knielen naast de levensbron (een achtkantig bekken van marmer met koperen fonteinzuil). Het paneel geeft een stilte weer. De twee mensengroepen boven hebben palmtakken in hun handen. De groep die knielt (op een enkele uitzondering na), kijkt naar het Lam. De anderen kijken veelal verschillende kanten op. Dit werk laat een bijzondere schoonheid zien.

Hans Memling

Hans Memling schildert de Openbaring op de rechtervleugel van het altaarstuk 'De mystieke verloving van St. Katharina' (1475-1479). Hans Memling schildert juist niet de pracht en praal, zoals Jan van Eyck dat wel doet. Hij is alleen uit op de hemelse vrede, die heilige mensen omgeeft. Hij houdt van vertellen en zet graag vele taferelen op één schilderij. Het altaarstuk waar we over spreken, bestaat uit drie delen. Op de linker vleugel de onthoofding van Johannes de Doper en taferelen uit zijn leven. Op het middenpaneel de Verloving van St.Katharina met episoden uit het leven van de beide 'Johannesen'. De rechtervleugel laat Johannes op Patmos zien. Op dit paneel bemerken we Johannes die de visioenen opschrijft, op de achtergrond is het visioen van de vier paarden verbeeld, linksboven de Goddelijke gestalte op de troon en het Lam en de vierentwintig ouderlingen. De engel roept Johannes op om naar boven te komen. Rechtsboven ook nog enkele samenvattingen van motieven over Openbaring.

Albrecht Dürer

Op 27-jarige leeftijd, inl498, gaf Albrecht Dürer, in de grafiek bijzonder ervaren en al zeer bereisd (goudsmidzoon), zijn 'Grote Boek' uit, gewijd aan de Apokalyps. Dit maakte hem op slag beroemd. Het zijn veertien houtsnedes die zeer overweldigend zijn en puur vanuit hemzelf ontstaan. Vanwege plaatsgebrek is het visioen van de Twee Getuigen en de Bruiloft van het Lam weggelaten. De houtsnedes zijn gemaakt van het fijne, niet splinterende perenboomhout. Om diepte in een landschap te krijgen maakt hij hoe langer hoe fijnere contouren. Hij trekt dunne strepen om lucht af te zetten tegen de wolken. Diepzwarte partijen heeft hij niet nodig. Schitterend vakwerk. Je zou kunnen zeggen dat bijna alle afbeeldingen van de Apokalyps uit de 16e eeuw en later veelal teruggaan op deze prenten van Dürer uit Neurenberg. De tekst is in 1498 in het Duits en in 1511 in het Latijn geschreven (Apokalipsis in figuris). De gravures van Cranade en Duvet, evenals de ramen van de gotische kapel van het kasteel van Vincennes (Oostkant van Parijs,
± 1600, erg mooi), gaan terug op de houtsnedes van Dürer.

De Brusselse tapijten

Het zijn acht kolossale tapisserieën, gewijd aan de Apokalyps, die nu als schitterende kopieën in de crypt van de Gedachteniskerk bij Madrid hangen. De afmetingen van de tapijten zijn per stuk 8.70 bij 5.30 m. We zien ook hier duidelijk de invloeden van Dürer. Alleen de kleuren zijn een extra dimensie in het geheel geworden. De tapijten zijn minder scherp, minder fel, mooi van kleur, gelijkmatig en daardoor een soort getemde Dürer. Zij zijn geweven door Willem de Parmemaker in Brussel (+ 1545), en gemaakt naar de ontwerpen op kartons van Barend van Orley. Karel V ging naar Spanje om daar te sterven. Hij nam deze acht Brusselse tapijten mee en daarom behoren zij nu tot de grote verzameling wandtapijten in Spanje, de grootste ter wereld. Losse motieven uit de Apokalyps in 16e en 17e eeuw werden veel minder onder invloed van Dürer geschilderd.

Correggio

Vanuit een onbevangen typisch Italiaans levensgevoel heeft Correggio een groot koepelfresco geschilderd over de Apokalyps. Het is de koepel met het troonvisioen van San Giovanni Evangelista te Parma. Zijn opzet voor de grote koepel was weinig minder dan een revolutie, want hij waagde het de hele koepelschaal zonder onderverdelingen met één enkel motief te vullen. Het geheel lijkt als het ware een hemelvaart. Het verbeeldt Openbaring 4, waar geschreven staat dat er een deur geopend werd in de hemel. Hier zien we een duidelijk voorbeeld van een gebruikelijke werkwijze: in deze koepel is slechts een gedeelte van een visioen uit Openbaring verbeeld.

Uit de Renaissance zijn ons verder geen serie afbeeldingen over de Apokalyps bekend. De onderwerpen werden toen veel meer uit de mythologie gehaald en het landschap kwam sterk naar voren. Ook Rembrandt heeft in de 17e eeuw geen enkele keer de Openbaring verbeeld (zie de Rembrandt-bijbel). In de 18e en 19e eeuw zijn de bijbelse onderwerpen voor de kunst sterk naar de achtergrond verdrongen. De 18e eeuw is de eeuw van de Verlichting, d.w.z. dat de mens in deze eeuw zeer optimistisch over zichzelf denkt. Men heeft een groot vertrouwen in het menselijk verstand (ratio) en dit zet zich door in de 19e eeuw.

Daarom is er waarschijnlijk ook geen belangstelling voor het visionaire boek de Apokalyps. In de 20e eeuw raakt men steeds meer vervreemd van God. De mens gelooft veelal niet meer in God, niet meer in een hiernamaals, maar in een verbeterde maatschappij- In deze eeuw is er dus bepaald weinig plaats voor de verbeelding van Christelijke thema's, laat staan voor een serie over de afbeeldingen van de Apokalyps. Een uitzondering hierop moet gemaakt worden voor de cyclus van acht prachtige apokalyptische ramen van Joep Nicolaas (1954-1972) in de kerk van Tubbergen (Overijssel). Zo zijn er in de tussenliggende eeuwen vanaf de Brusselse tapijten tot nu wel enkele visioenen of aspecten vanuit een visioen verbeeld, bijvoorbeeld de vier dieren, de wederkomst, maar er zijn weinig series kunstwerken bekend die dit laatste bijbelboek illustreren.

De Apokalyps in het werk van Anneke Kaai

Ruim elf jaar geleden ben ik begonnen met de serie over de Apokalyps. Er is altijd bij mij een iimerlijke gedrevenheid geweest om dit moeilijke boek in beeld te brengen. Reeds op de Academie speelde ik met deze gedachte. Ik heb gekozen voor een illustratieve weergave om zo een totaalbeeld van wat er in de visioenen geschreven staat te verbeelden en hierdoor dit moeilijke boek dichter bij de mens te brengen. Voordat ik met deze serie begon, heb ik geen smdie gemaakt van de kimstwerken over de Apokalyps die door de eeuwen heen gemaakt zijn, zodat er zo min mogelijk sprake kon zijn van beïnvloeding.
Des te verrassender is het om achteraf deze werken te bestuderen en te zien hoe andere kunstenaars bepaalde moeilijkheden bij het uitbeelden hebben opgelost. Met Gods hulp (die ik sterk heb mogen ervaren) zijn vierentwintig werken ontstaan, figuratief verwerkt, die veelal een letterlijke weergave van de Bijbeltekst te zien geven. Daar het onmogelijk is in dit boekwerk alle vierentwintig schilderijen met uitleg te tonen en het eveneens niet zinvol is alleen de teksten zonder beeld te vermelden, heb ik gekozen voor een tussenoplossing. Deze laat verschillende afbeeldingen van de schilderijen zien in dit boek, met daarbij een korte toelichting (schrijver Piet Krolis) met als thema het Lam (Chrisms) in de Apokalyps.

Afb. 1 Het openen van de boekrol door het Lam Openbaring 5: 1 t/m 7 In de hand van Hem op de troon een boekrol: het plan van God, een verzegelde boekrol! Een engel roept: 'Wie mag de boekrol openen?' Dat is alleen de Leeuw van Juda, het Lam Gods: Jezus Christus!

Afb.2 Het Lam op de berg Sion Openbaring 14: 1 t/m 5 En zie ... op Sions hemelberg daar staat het Lam voor de honderdvierenveertig duizend verzegelden. Hoor ...: zij zingen een nieuw lied.

Afb.3 De vrouw op het beest tegenover het Lam Openbaring 17: 1 t/m 18 Openbaring 18: 1 t/m 24 Op een rood scharlaken beest, bedekt met vloeken, daar praalt een hoer. Ze is er op uit om samen met het beest het Lam en zijn gemeente uit de weg te ruimen. Maar zoals een molensteen in 't water plonst, zo zal ook zij verdwijnen.

Afb.4 De bruiloft van het Lam Openbaring 19: 6 t/m 10 Dit is de bruiloft van het Lam, Christus, en zijn bruid, de gemeente, zichtbaar in het bruiloftskleed (de schare) van blinkend linnen. Zalig zij die genodigd zijn tot het bruiloftsmaal des Lams.

Afb.5 Het Lam als de Lamp van het nieuwe Jeruzalem Openbaring 21: 1 t/m 5, 9 t/m 27 Openbaring 22: 1 t/m 5 Staande op een bergtop toont een engel Johaimes: neerdalend van de hemel: HET NIEUWE JERUZALEM met straten van goud. In elke diamanten muur zijn drie paarlen poorten en de fundamenten zijn van allerlei edelsteen. In die stad is geen tempel meer nodig, want God is toch haar tempel, en het Lam, Christus, is daar haar Kaars, haar Lamp. Eeuwig heersen zij met Hem.

Afb.6 De Alfa en de Omega Openbaring 1: 8 Openbaring 22: 13 Ik ben de Alfa en de Omega, de Eerste en de Laatste, het Begin en ook het Einde, de Almachtige en de Eeuwige. Hij die is. Hij die was. Hij die komt.

Mijn persoonlijke reden om de Apokalyps te verbeelden is de troost weer te geven, dat dwars door het wereldgebeuren met al haar verschrikkingen heen het Lam Christus overwint! Hij is de Alfa en de Omega, het Begin en het Einde.

Dit artikel werd u aangeboden door: Driestar Educatief

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van zondag 1 november 1998

Driestar bundels | 172 Pagina's

De Apokalyps

Bekijk de hele uitgave van zondag 1 november 1998

Driestar bundels | 172 Pagina's