Rond de Calvijn-herdenking

(VIII)

Calvijn en het Calvinisme.

Over de term „Calvinisme" hebben twee theologen, die overigens haast niets gemeen hebben, bijna gelijkluidende uitspraken gedaan, die we hier laten volgen.

De eerste uitspraak is van Wilhelmus a Brakel, van 1683 tot 1711, predikant te Rotterdam en schrijver van de populaire dogmatiek „Redelijke Godsdienst". Hij zegt: „De ware Gereformeerde Kerke wordt bij verwijtinge van de partijen genaamd Calvinistische, naar Calvijn, leeraar tot Génève Wij echter roemen noch steunen op menschen, wij noemen ons na geen menschen.... Wil yemant ons door die benaminge onclerscheyden als de ware Kerke van de valsche, de sake is goedt, maar de maniere kwaat!" 1 )

De tweede uitspraak komt uit een heel andere hoek. Ze is van Karl Barth, sinds 1935 hoogleraar aan de Universiteit van Bazel, door velen vereerd als de Reformator van de 20e eeuw, door anderen gekwalificeerd als „een beroerder Israëls". Barth zegt kort en krachtig: „Calvinisme? Er is geen Calvinisme. Wie een leerling van Calvijn wordt, wordt een leerling van de Heilige Schrift". 2 )

Ondanks de waarschuwing van Brakel en in spijt van de ontkennnig van Barth spreken we toch van Calvinisme, om daarmee die Reformatorische stroming aan te duiden, waarvan Johannes Calvijn de geestelijke vader was. De Reformatie was wel een werk Gods, maar voor de uitvoering van dat werk heeft God Zich willen bedienen van mensen en helaas viel de arbeid van die mensen niet altijd samen. Zo draagt de Reformatie hier een Zwingliaans, daar een Luthers en ginds weer een Calvinistisch stempel.

Het is echter een misverstand dat Calvinisme hetzelfde is als Gereformeerd Protestantisme. Ook Zwingli en Oecolampadius, die vóór Calvijn hebben geleefd en gewerkt, worden tot het Gereformeerd Protestantisme gerekend. Anderzijds is het Calvinisme weer ruimer dan het Gereformeerd Protestantisme. Het laatste heeft in hoofdzaak betrekking op de Kerk, het eerste heeft ook te maken met politiek, wijsbegeerte, cultuur, enz.

Het zou evenwel onjuist zijn, Calvijn uitsluitend te zien als de ontwerper van een of andere levensbeschouwing. Calvijn zelf wilde niets méér zijn dan „dienaar des Goddelijken Woords", maar dat Woord dan ook doen gelden op ieder levensterrein. In dat licht moeten we de geciteerde uitspraak van Karl Barth zien, dat, wie een leerling van Calvijn wil zijn, een leerling wordt van cle Schrift. Daarom is het zulk een moeilijke opgave, cle wezenskenmerken van het Calvinisme aan te geven. Het Calvinisme is geen beweging, geen gemeenschap, zelfs geen stelsel, waaraan bepaalde theorieën ten grondslag liggen.

Als er over Calvijn en het Calvinisme gesproken wordt, dan denken velen terstond aan de leer der predestinatie.

Naar ons gevoel doet men Calvijn en het Calvinisme onrecht aan door dit punt centraal te stellen. Als er iets kenmerkend is voor het Calvinisme, dan is clat allereerst de diepe eerbied voor het Woord Gods. Dat Woord is duidelijk en genoegzaam tot zaligheid en tevens het einde van alle tegenspraak in geloofsgeschillen. Al heeft Calvijn naar onze mening het Woord zuiverder en veelzijdiger vertolkt dan bijvoorbeeld Luther en Zwingli, dat wil nog niet zeggen, dat hij zijn „theologie" verabsoluteerde of zijn eigen uitleg identiek achtte met het Woord. Hij stelde wèl dat men in de fundamentele leerstukken moest overeenstemmen, maar gaf toe, dat er in de onderdelen verschil van opvatting kon zijn. Op grond daarvan heeft het Calvinisme in wezen een echt oecumenisch karakter. Hieruit mag niet worden afgeleid, dat, zoals tegenwoordig wordt beweerd, iedere kerk „een gedeelte van de veelkleurige wijsheid Gods" in zijn bezit heeft en dat alle groepen en groepjes dus maar samen moeten smelten. Calvijn eiste als basis voor de eenheid een belijdenis, waaraan cle verschillende kerken zich gebonden weten. Typerend voor het Calvinisme is verder de verhouding tussen kerk en staat, waarover in een vorig artikel reeds een en ander is gezegd.

Om een wijdverbreide dwaling uit de wereld te helpen, zouden we nog kunnen wijzen op het sociale en culturele element in het Calvinisme. Wie beweert, dat Calvijn geen oog gehad zou hebben voor de wereld, de maatschappij en de samenleving, heeft er niet veel van begrepen. Dat het Calvinisme Doperse tendenzen zou hebben vertoond, is wel de laatste beschuldiging, die ertegen ingebracht kan worden.

Het Calvinisme wil niets weten van een tegenstelling tussen natuur en genade, integendeel, Calvijn heeft juist het gehele, rijk geschakeerde leven opgeëist voor de Heere.

En tenslotte zouden we kunnen opmerken dat het Calvinisme zich kenmerkt door evenwichtigheid en harmonie.

Enerzijds leert het de volstrekte souvereiniteit Gods, anderzijds predikt het de menselijke verantwoordelijkheid.

Het is eigenlijk onmogelijk, dit alles in een zo kort bestek samen te vatten. Voor diepgaander studie moge ik verwijzen naar de werken van Praamsma 3 ) en Van Schelven 4 ), waaraan ik enige gegevens voor dit artikel heb ontleend.

Tenslotte nog iets over de geschiedenis en de invloed van het Calvinisme.

Reeds in zijn leven heeft Calvijn grote invloed gehad op kerk en theologie, niet in het minst door de verschijning van zijn „Institutie, , en door de oprichting van de Academie. Ook zijn opvolger Beza heeft veel bijgedragen tot de snelle verbreiding van het Calvinisme.

De invloed van het Calvinisme werd allereerst merkbaar in Frankrijk, waar de jonge Hugenoten-gemeenten zich organiseerden naar het voorbeeld van de Geneefse gemeente. Ondanks of misschien juist tengevolge van de verdrukking nam het aantal Calvinisten in Frankrijk snel toe. Tegen het eind van de 16de eeuw waren er in Frankrijk 800 gemeenten, die in ledental ongeveer 10 procent van de bevolking uitmaakten.

Nederland werd al spoedig het Calvinistische land bij uitstek. Van het Zuiden uit brak de Reformatie door en breidde zich snel uit naar het Noorden. Het Lutheranisme en het Anabaptisme werden al spoedig verdrongen door het Calvinisme. Dit feit is m.i. niet zonder meer te verklaren uit volksaanleg e.d. In wezen is ons volkskarakter niet Calvinistisch maar humanistisch. Dat desondanks een kleine kern Calvinisten (10 a 15% van de bevolking) twee eeuwen lang de toon heeft aangegeven op kerkelijk en politiek terrein, is temeer een bewijs van Gods bemoeiingen met ons land. Figuren van internationale betekenis hebben daarbij de leiding gehad, zoals Petrus Dathenus, Marnix van St. Aldegonde, Gaspar van der Heyden, Andréas Rivet, Jacobus Trigland, Franciscus Gomarus e.a.

De invloed van het Calvinisme in Duitsland is nooit groot geweest, wèl daarentegen in Hongarije. Ook in Engeland was steeds een Calvinistische kern, evenals in Schotland, waar John Knox heeft geleefd en gewerkt.

Het hedendaagse Calvinisme vertoont over de hele linie achteruitgang. Zonder hoogmoedig te zijn mogen we misschien zeggen dat het Calvinistisch stempel, dat ons land droeg, wel wat verbleekt, maar nog niet geheel uitgewist is. Ook onder de Engelse en Schotse Puriteinen leeft de geest van het oorspronkelijk Calvinisme nog voort. In vele landen echter is het vervangen door een Neo-Calvinisme, dat met de Geneefse Hervormer weinig meer te maken heeft.

1. W. a Brakel, „Redelijke Godsdienst".

2. K. Barth, „Calvinfeier, " 1936.

3. L. Praamsma, „Calvijn".

4. A. A. van Schelven, „Het Calvinisme in zijn bloeitijd" (2 dln.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen