Paddestoelen doen ondergronds werk

Paddestoelen. . . wie bewondert ze niet? Sommige jongelui misschien, die ze achteloos omver schoppen. Hoewel dat minder vaak voorkomt dan vroeger, meen ik. Wie van grotere wonderen weet dan de evolutietheorie veronderstelt, heeft op z'n minst eerbied voor alles wat geschapen is. Paddestoelen hebben ook een functie in de natuur, zijn er niet alleen voor versiering, al zijn ze vaak sierlijk.

Wat we ervan zien zijn de vruchtlichamen: de eigenlijk „plant" groeit als zwamdraden in de grond, in humus of in hout. De bovengrondse delen spreken door vorm en kleur tot de verbeelding. De naam paddestoel kregen ze door de traditionele vorm van de hoed. Er zijn echter tientallen soorten met heel andere vormen. Heel mooi en grillig vaak. In wat wij paddestoel noemen, worden de sporen gevormd waardoor zwammen zich voortplanten. De verborgen groeiende zwamdraden hebben nuttige functies in de natuurlijke processen.

Mycelium
Wie bosgrond omwoelt waar paddestoelen groeien, vindt de eigenlijke zwam als witte, vlokkige draden, verstrengeld met allerlei vegetatie. Alle stervend of dood materiaal gaat verrotten, een proces dat wordt veroorzaakt door bacteriën en zwammen. Daardoor worden voedingsstoffen gemaakt die opnieuw door hogere planten kunnen worden opgenomen. Zwammen zijn dus een onmisbare schakel in de kringloop die de stoffen in de natuur doormaken.

Hogere planten kunnen uit organische stoffen (koolzuur, water en zouten) zelf bruikbare organische voedingsstoffen maken. Daarvoor is chlorofyl nodig. Zwammen kunnen dat niet want die missen bladgroen. Zij moeten dus direct organisch voedsel betrekken van hogere planten. Soms van levend materiaal, vaker van het dode; zwammen zijn echter altijd afhankelijk. Die op levende organismen groeien noemen we, minder vriendelijk maar terecht, parasieten. Als ze op organisch afval voorkomen heten ze saprofyten.

Symbiose
Paddestoelen blijken nogal eens plaatsgebonden. De bekende vliegenzwam groeit bij voorkeur waar berken staan. De gele ringboleet schijnt de voorkeur te geven aan lariksbos. Andere soorten kiezen meerdere speciale bomen als gezelschap. Dat dit met een zekere relatie te maken heeft, werd allang verondersteld. Waarom steeds dat opvallende samengaan?

Onderzoekers hebben vastgesteld dat er symbiose bestaat tussen bepaalde bomen en paddestoelen. Belangengemeenschap dus. Ze hebben elkaar nodig, profiteren van eikaars aanwezigheid. Wat is gebleken? De meeste haarwortels van bomen zijn omgeven door zwamdraden. Vele daarvan dringen door de wortelhuid de cellen binnen en vormen hele kluwentjes. Dit verschijnsel wordt Mycorrhiza genoemd.

Het wordt gevormd door het mycelium van paddestoelen. Boom en paddestoel hebben hiervan voordeel. De zwam kan zijn vruchtlichamen, de paddestoelen, mede vormen door voedingsstoffen die via de wortelcellen aan de boom worden onttrokken. De fijne zwamdraden stellen als „tegenprestatie" de boomwortels in staat om mineralen uit de bodem op te nemen. Vooral als daarvan weinig in de grond voorkomt is die hulp onmisbaar.

Deze symbiose is voor veel planten en bomen gunstig. Een aantal komt zelfs zonder de juiste schimmel niet tot goede ontwikkeling. Bij het zien van de soms zo wondermooie paddestoelen is het goed te bedenken dat de ondergrondse zwamdraden deze merkwaardige hulp aan veel bomen verlenen. Er is in de schepping niets overbodig; steeds meer wordt door de wetenschap aan het licht gebracht.

Plaatjes en buisjes
De voortplanting van paddestoelen vindt plaats door sporen. Het meest spectaculaire daarvan is het onvoorstelbaar grote aantal. Je krijgt daarvan een goede indruk door een „hoed" op een vel papier of een glasplaat te leggen. Zo'n hoed kan aan de onderkant uiterst kleine gaatjes hebben, de openingen van dunne buisjes. Andere hebben plaatjes, netjes naast elkaar gerangschikt. Dit vormen twee duidelijke kenmerken: buisjeszwammen en plaatjeszwammen. Bij deze twee gemakkelijke vormen houd ik het nu.

Langs de plaatjes of in de buisjes worden de sporen gevormd. De paddestoelhoed maakt op papier of glas daarvan een fraaie tekening: wit, geel, bruin of paars; ook al zo veelkleurig. Die kleur kan ook een goed kenmerk zijn. Zelfs met een sterke loep lijkt het niet meer dan stof. Wie het met een microscoop kan bekijken verbaast zich. Ik heb zo' n sporenfiguur voor me. Zeshonderd maal vergroot is het stof uiteengerafeld tot zandkorreltjes.

Nog anders: het zijn kleine min of meer ellipsvormige ringetjes. Onvoorstelbaar! Wat bij zo'n sterke vergroting een stofje is, blijkt toch een open ringetje te zijn. Ik lees dat een vliegenzwam twee miljard sporen produceert. Hoe dat werd vastgesteld weet ik niet. Het zal niet op enkele miljoenen nauwkeurig zijn. Iedereen kan zich van de enorme hoeveelheid overtuigen. Waarom zo overdadig, schijnbaar verkwistend veel?

Verspreid door wind en luchtstromingen komt toch slechts een enkele spore op een geschikte plaats waar deze tot nieuwe zwamdraden kan uitgroeien. De kans is uiterst klein, daarom zo'n verbijsterend aantal sporen die één paddestoel voortbrengt.

Determineren
Determineren van paddestoelen is niet steeds gemakkelijk. In de veldgids van „The Reader's Digest" (aanbevolen!) staat: „Voor het determineren van paddestoelen zal de beginnende liefhebber zo mogelijk geregeld bij een deskundige te rade gaan." Ik heb me op dit terrein niet gespecialiseerd, ken heel wat „moeilijke" paddestoelen niet van naam, maar bewonder ze evenwel.

Opvallende zijn er overigens ook genoeg. Nu ik dit schrijf staan de bossen vol met Gewone Zwavelkop en Honingzwammen. Die groeien in grote groepen, meestal op oude boomstronken. De eerste heeft sierlijke zwavelkleurige hoedjes, net als de Kleine Bundelzwam.

In een Douglasbos tref ik op stobben groepen van dertig, zestig en vaak nog meer van de flets okerkleurige Honingzwammen. De bruinige vezeltjes op de hoeden geven een mooie tekening. Naar het midden staan ze dichter bij elkaar, waardoor de kleur donkerder is. De jonge exemplaren zijn knopvormig, want het hoedje is dan nog door een vlies met de steel verbonden. Dat wordt „velum" genoemd. In later stadium zie je daarvan nog de resten als ring om de steel. Opnieuw een typisch kenmerk.

In alle boeken erover staat dat deze zwam een gevaariijke houtvernieler is. Ik beperk me tot de schoonheid. Kijk eens hoe de gebogen steeltjes ieder hoedje in zo'n groep soms dakpansgewijs een eigen plaats geven.

Zuinig zijn
Ik heb het er wat moeilijk mee dat alle paddestoelboeken de nadruk leggen op eetbaar of oneetbaar. Waarschijnlijk omdat ik ze daarvoor nooit zoek. Van de Kleine Bundelzwam staat in Thieme's zakboekje bij voorbeeld: „Een enkele boomstronk kan soms een paddestoelenmaal voor het hele gezin leveren."

Zeker in ons land is het verstandiger dat paddestoelsmullers zich bij voorkeur beperken tot gekweekte soorten. Wie oplet zal merken dat er het hele jaar door paddestoelen groeien al is het aantal in de herfst het grootst. Bijzondere soorten zorgen soms voor boeiende verrassingen. Zoals een plek met de Grote Oranje Bekerzwam die ik tegen een maiskuil zag. Prachtige objecten om dia's van te maken.

Daarvan geniet men langer dan van een maaltje wilde paddestoelen, waardoor men de verspreiding nadelig beïnvloedt. In een klein land met veel inwoners is de natuur kwetsbaar. Het minste wat we kunnen doen is: zuinig zijn op wat we nog hebben.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen