Gapers aan de gevel, een oude manier van reclame maken

"Kijk alsjeblieft in mijn mond om te zien wat ik mankeer", schijnt hij duidelijk te willen maken, „ik hang hier niet voor nop te gapen met mijn verkrampte kaken." De Zwollenaren kennen hun pappenheimer zo langzamerheid wel: gekleed in onze driekleur is hij namelijk trekpleister van drogisterij Trekpleister. Al jaren staat hij hier als nationale held onder de gapers het winkelende publiek aan te gapen, geassisteerd door 'n miezerig handlangertje boven de deur. Vanaf 1782 hebben zich in het pand aan de Diezerstraat drogisten gevestigd. Het in- en het exterieur is vrijwel onveranderd gebleven, getuige de antieke weegschaal en esculaapslang Te midden van felle lichtreclames, shockerende aanplakborden en onzinnige kreten houdt 'n handjevol muzelmannen, moren, zieken en narren manmoedig stand om de door kwalen geplaagde moderne consument te attenderen op een arsenaal helende middeltjes die hun baas te bieden heeft. Gapers dus. waaraan de puntzakjes van weleer hangen.

Overlapping
Van oudsher hield de apotheker zich bezig met de bereiding van medicamenten, medicinale dranken en tal van middeltjes voor de zieke mens. Drogisten zorgden onder meer voor toelevering van ingrediënten en kruiden die de naam hadden het welzijn te bevorderen. Deze werden gemengd, geroerd, vermalen, geplet of gedroogd, waarna ze, zo nodig, fijn gestampt werden in de vijzel, vandaar het woord drogerijen. De werkzaamheden van apotheker en drogist overlapten elkaar enigszins, tot er een wettelijke scheiding tussen de twee beroepen plaatsvond, omdat de geneeskunde zich meer en meer ontwikkelde en gedegen studie daarvan noodzakelijk werd. Vanaf dat moment beheerde de apotheker de portefeuille der medicijnen en de drogist fabriceerde allerlei simpele huismiddeltjes voor lastige, maar niet levensbedreigende kwaaltjes. Hij bleef de man bij wie men terecht kon voor poeders om verven te kleuren, zelfgemaakte bijenwas, een smeersel voor een wondje, een doekje voor het bloeden en natuurlijk voor heerlijkheden zoals zoethout, zwart-wit, diverse soorten drop en (keuken)kruiden. Nog is het zo dat apotheker en drogist met een gedeelte van hun assortiment eikaars concurrenten zijn: allebei verkopen ze aspirientjes, pleisters en drop, maar de apotheker is de aangewezen persoon die gerechtigd is medicijnen te verstrekken.

Blikvangers
De oosterse cultuur heeft apothekers en drogisten geïnspireerd tot het laten vervaardigen van de meest wonderlijke uitheemse blikvangers, zoals de koffiekleurige muzelman die in Doesburg de gevel van een drogist siert. De jaren schijnen op hem geen vat te hebben, laat staan de zure regen, gezien het feit dat hij sinds 1914 reclame voor zijn baas maakt. De rare snijboon in Oudenbosch die voor gaper speelt lijkt nog het meest op een enge griezel waarvan je hoopt dat je hem 's avonds nooit tegenkomt. „Ja, da's een juweeltje he? Heb ik laten maken door onze plaatselijke kunstenaar. Ik zei: Jongen, je krijgt van mij de vrije hand, hij hoeft alleen maar op te vallen. En u ziet het resultaat: hij heeft zich echt uitgeleefd bij het ontwerpen van dit fotogenieke heerschap. Om u de waarheid te zeggen: ik denk dat deze piïlevreter gemaakt is tijdens de carnaval, maar dat moet wel onder ons blijven", vertrouwt de dropverkoper ons toe.

Zieke
In de oude Hanzestad Deventer blijkt dat er op de Brink ook zo'n vreemde eend in de bijt hangt, die In de ziekenboeg geen gek figuur zou slaan. Hij maakt duidelijk dat degene die zich zo voelt als hij eruit ziet, hier aan het goede adres is. De apotheker die hier ooit zijn hoestdrankjes en kruidenbitters brouwde is al lang vertrokken, met achterlating van zijn gaper, wiens taak het nu is dorstige lieden te lokken naar de tap van de kastelein. „Zoveel verschil is er niet tussen de apotheek van toen en het huidige café. Vroeger was het gebruikelijk dat pijnstillende drankjes en slaapverwekkende brouwsels ter plekke in de apotheek genuttigd werden en als het zo te pas kwam bereidde de pillendraaier a la minute een drankje voor de patiënt, die dat meteen innam. Het heilzame vocht werd vaak op basis van alcohol bereid, dus het spreekt vanzelf dat de meesten zich, na de laatste slok, een stuk beter voelden", legt een oude apotheker uit. Op het terras van het café lopen de obers zich het vuur uit de sloffen om de bestelde "medicijnen" af te leveren, terwijl de gaper erop toe ziet dat deze volgens voorschrift ingenomen worden.

Knikker-pil
Met het verhaal van de apotheker in het achterhoofd kan het nauwelijks toeval zijn dat in de Bierstraat van Blokzijl een stel gapende excentriekelingen de etalage van de plaatstelijke drogisterij opfleurt. „Kijk", zegt de eigenaresse, terwijl ze de hele etalage overhoop haalt, „die goudkleurige met z'n pijnlijk vertrokken gezicht heeft mijn zoon eens op de rommelmarkt in Groningen op de kop getikt. En deze nar, mijn vrolijke Frans, heb ik jaren geleden gekregen van een of andere drogistenorganisatie. Hij heeft geen weet van depressies of kopzorgen; hij is altijd goed gemutst", babbelt ze, intussen zoekend naar een stofdoek om hem te bevrijden van een spinneweb. Op de Ganzeheuvel in Nijmegen valt een reus van een gaper op met een enorme uitgestoken lap tong, waarop een pil ligt die nog groter lijkt dan een knikker. De allochtone schoonheid hangt aan de pui van een prachtig pand waar een natuurvoedingswinkelier zijn nering drijft. De zon werpt nog net wat licht op zijn kleurige tulband en deftige kledij en onder zijn neus huist een kunstig gedraaide knevel, die ergens in zijn nek verdwijnt. 't Is al bij zessen, maar toch neemt de eigenaar alle tijd om ons wat informatie te geven omtrent de gapende moor. „Hij is gemaakt volgens een origineel oud model door een beeldhouwer in Den Haag. De gaper is helemaal in de kleuren van toen geverfd en vervaardigd uit drie blokken hout, dat na verlijming van binnen uitgehold is. Desondanks is hij behoorlijk zwaar en met een speciale constructie bevestigd boven de winkeldeur", zegt hij met 'n zangerige g. Op een plank in de winkel staat zijn broertje: een paar maatjes kleiner en dik onder het stof „Die vond ik niet passen op dit monumentale pand, vandaar dat ik op het idee kwam een hele grote te laten maken. En... hij valt wel op, dat blijkt. Dat is van oorsprong ook het doel van gapers: opvallen om klanten te trekken voor pillen, poeders, drankjes en kruiden. Vergeet niet dat de meeste mensen vroeger niet konden lezen; het had dus geen zin om met grote letters apotheek of drogisterij op de winkel te zetten. Het is niet meer na te gaan wanneer de eerste slimmerik op het idee gekomen is om zo'n ziek lijkend figuur uit een oosters land, waar de kruiden en specerijen vandaan kwamen, als gezondheidssymbool boven de deur te plaatsen. Klanten die behept zijn met kwalen en ongemak binnen halen: daar is het tenslotte allemaal om begonnen, want ook toen werd er aan gezondheidszorg al een lieve duit verdiend." Voor hij de winkel sluit mogen we nog een greep doen in de droppot.

Schoudervullingen
Een type dat zeker niet onopgemerkt blijft is de gebruinde Moor die de pui van een drogisterij in Eist op de Utrechtse Heuvelrug het bekijken waard maakt. Boze tongen beweren dat hij die kleur te danken heeft aan de zware pijp die hij gerookt heeft van de tabak die hier vroeger verbouwd werd! Met een mysterieuze blik staart de exotische gaper van Elspeet ons grijnzend aan. Hij doet zijn naam wel eer aan: als rasechte oosterling laat hij ons niet het achterste van zijn tong zien. „De ambachtsman van destijds heeft zonder enige twijfel gevoel voor stijl gehad toen hij deze mooie man in elkaar knutselde", glundert de trotse drogiste in één van de oude straatjes van Zutphen. „Ieder jaar wordt hij van top tot teen (!) in de lak gezet en om het jaar krijgt hij een grote verfbeurt door iemand die de speciale verven mengt en op kleur brengt. Hij wordt dan ook meteen op lekkages gecontroleerd, anders is hij zo weggerot. Daarom heeft hij onder zijn jasje loden schoudervullingen, waardoor regen, hagel en sneeuw geen vat op hem kunnen krijgen. U mag ook wel even in de winkel kijken hoor, ik heb nog echte zalfpotten, flessen van eikehouten, kruidenkisten met opschrift", biedt ze spontaan aan. Het pand uit 1827 is het bekijken waard, net als de antieke inrichting en "de mooie man" aan de pui.

Hersenpan vernieuwd
„De restauratie van deze grand signeur heeft mij ongeveer een jaar gekost", zegt de eigenaar van drogisterij De Oude Gaper in Lunteren. „Toen hij in mijn bezit kwam, zag hij er zo gehavend uit dat ik zijn hersenpan aan de achterzijde en een stuk oor gedeelteijk vernieuwen moest, anders had hij het niet gehaald. Inmiddels is hij zo goed geconserveerd door de tientallen verflagen dat hij best naar buiten kan, maar vanwege het vandalisme tegenwoordig heb ik hem van de straat gehaald, net als zijn maat. Als ik u nu vertel dat die gapende boer als denneboom in de buurt van Elspeet opgegroeid is, denkt u zeker dat ik een sprookje vertel, nietwaar". grapt de voormalig zand-zeepen-sodaspeciahst. „Hij is ongeveer negentig jaar geleden gemaakt door een beeldhouwer/kunstenaar uit Elspeet van een stuk puur, Veluws dennehout dat speciaal gekapt is voor deze boy. Ook aan hem heb ik veel geknutseld -wat wil je op zijn leeftijd-, maar op zijn neus na is hij nog helemaal origineel. Vroeger, toen hij nog naast de winkeldeur hing, gebeurde het regelmatig dat ik hem 's ochtends aantrof met een zak patat of andere vettigheid op zijn tong. Dat was ik beu, daarom genieten ze nu allebei van een prettige vutregeling op een speciaal ontworpen sokkel in de winkel, in gezelschap van een vitrine vol replica's. Als u die soms ook fotograferen wilt, ga gerust uw gang. Elk jaar krijgt het tweetal een uitgebreide bodycheck, wat meestal neerkomt op een (hout)wormkuurtje en 'n hk verf hier en daar. Omdat ik voor die boer een zwak heb, verfik zijn ogen in de even jaren zo dat hij naar buiten kijkt en in de oneven jaren mag hij de winkel in kijken", zegt hij lachend, terwijl hij een pot uierzalf van het schap pakt. „Even inpakken mevrouw? 't Is zeker een cadeautje?!"

Gaapster
Vrouwen zijn niet dik gezaaid bij het gilde der gapenden. Zegge en schrijve één schone gaapster kruiste ons pad. Vlak bij de Lebuïnuskerk in de koekstad Deventer is speciaal een huis naar haar genoemd: De Moriaan. Metershoog hangt ze aan de gevel, trots uitkijkend over het plein, met haar pas gepermanente krullebol en, zoals je van een echte ijdeltuit verwacht: behangen met flonkerende, gouden sieraden. Ze onderscheidt zich op één belangrijk punt van haar mannelijke collega's: ze doet haar mond niet open!

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen