Humor in de kerk

Maarten Luther
Maarten Luther staat bekend om zijn humor. Ds. M. van Kooten: „Hij zei eens: ‘Vermaak en blijdschap in eer en deugd zijn het beste geneesmiddel voor een jongmens, ja, voor alle mensen.’ Het kwam wel eens voor dat hij de kamer binnentrad met de woorden: ‘Ik zal en moet vandaag vrolijk zijn. Ik heb slechte tijden vernomen. Daartegen helpt niets zo goed als een krachtig ‘Onze Vader’ en een opgewekt gemoed. Het verdriet de zwartgallige duivel dat men nog vrolijk wil zijn.’ Vrolijkheid was voor Luther een karaktertrek. Menigmaal was hij er zich niet van bewust, maar sedert hij zeker was van een genadig God, lag zij op de bodem van zijn hart, de vrolijkheid die haar wortel heeft in de vrede met God.”
Toen in 1535 in Wittenberg de pest woedde en veel studenten van Luther de biezen pakten, schreef Luther, die niet veel van de ernst van de pest geloofde, aan een vriend: ‘Ik merk wel dat de jeugd veel van zulk geroep over de pest graag hoort, want sommigen krijgen zweren op hun schooltas, anderen buikpijn in hun boeken, nog anderen de schurft in hun pennen, en enkelen hebben ook jicht in hun papieren.’

Of humor in de kerk een riskant gespreksonderwerp is? Nee, ds. M. van Kooten, hervormd predikant in Elspeet, vindt van niet. „Goede humor bewaart een mens ervoor dat hij al te zwaarwichtig gaat doen. Wij, mensen, verbeelden ons vaak te veel. Wie zíjn wij nu toch, in het oog van de Allerhoogste: een worm, een druppel aan een emmer, stof en as. Je moet soms ook een beetje om jezelf kunnen glimlachen, jezelf wat relativeren. Wij kunnen zo belangrijk doen, zo gewichtig, maar ik heb een hekel aan gewichtige mensen. Al met al stellen we niet zoveel voor. Een beetje zelfspot kan nooit kwaad.”
Ds. Joh. van der Poel uit Ede was een meester in het zichzelf relativeren. „Hij zei dat hij zijn eigen preken wel honderdmaal moest afkeuren, maar als een ander het deed, stonden al zijn haren overeind. Kijk, dát bedoel ik. Jezelf heilzaam op de korrel nemen. Daar is nog nooit iemand slechter van geworden.”
Ds. J.T. Doornenbal had die gave ook. „Hij kon bij een ander een glimlach teweegbrengen, in wat hij zei of wat hij in zijn kerkblad schreef, terwijl er tegelijkertijd altijd iets van een eindeloze droefheid en eenzaamheid in zijn woorden verscholen lag. Dat herken ik bij mezelf. Anderen vinden je misschien een opgeruimd mens, terwijl je zelf zo heel goed weet dat er in dit leven weinig om te lachen is.”

Dagon
Humor kan een gave van God zijn, denkt de Elspeetse predikant. „Als het maar goede humor is, gepast en voorzichtig. Iets is óf van God óf van de duivel. De meeste humor is, vrees ik, van de duivel, maar geheiligde humor is van God. Of misschien moet ik het iets voorzichtiger zeggen: die ligt onder Zijn hoge goedkeuring.”
De Duitse filosoof Arthur Schopenhauer had een uitgesproken pessimistische wereldbeschouwing. „Toch is van hem de prachtige uitspraak bekend dat humor de achter scherts verscholen ernst van het leven is. Het is alsof Doornenbal zegt: ‘Humor is een glimlach die doorbreekt door de tranen van ons levensleed en onze levensstrijd. Zonder humor was ons leven toch heel triest en troosteloos’.”
Het gebruik van humor mag nooit doel in zichzelf worden, zegt ds. Van Kooten. „Alsjeblieft geen humor om leuk te doen of lollig te zijn. Daar ben ik wars van. Maar een mens mag van goede humor wel genieten. In de Bijbel vind je daar treffende voorbeelden van. Neem nu Dagon, de Filistijnse hoofdgod. De ark Gods wordt in de tempel van Dagon neergezet. Dagon moet maar op de ark passen. Maar in het nachtelijk duister valt Dagon voorover van zijn voetstuk, precies voor de ark des Heeren, in een oosterse aanbiddingshouding, voor de God van Israël. De Bijbel is een ernstig Boek, maar hoe zou je zoiets zonder milde glimlach kunnen lezen!”

Kerkscheuringen
De bekende radiopredikant Okke Jager schreef het boek ‘De humor van de Bijbel in het christelijk leven’. Ds. Van Kooten kent het boek. „Okke Jager maakt het echter te bont. Zoals hij de christelijke humor beziet, staat me geweldig tegen. Zo mag het niet. Daarnaast heeft hij wel dingen gezegd die de moeite van het onthouden waard zijn, zoals: ‘Humor is een gave van Boven om kerkscheuringen tegen te gaan.’ Op z’n minst ligt daar een kern van waarheid in, want ook bij kerkscheuringen zie je te vaak dat mensen zichzelf te belangrijk vinden, dat ze niets meer relativeren kunnen. Wij, ambtsdragers, zouden veel beter moeten beseffen dat er veel belachelijks in het leven is, ook in onszelf, ook in de kerk. Je mag de kerk nooit bespottelijk maken, maar ik kan het goed begrijpen als iemand zegt: ‘Dominee, ik vind veel dingen in de kerk zo belachelijk, dat ik er niet langer in wil blijven’.”
Moeiteloos citeert ds. Van Kooten uit de kerkgeschiedenis, van Clemens van Alexandrië bij voorbeeld: ‘Net zomin als een paard, omdat het hinniken kan, altijd hinniken moet, zo moet een mens, omdat hij lachen kan, altijd lachen.’ En van Chrysostomus is deze: ‘Lachen is niet verkeerd, maar wel het mateloze en ongepaste lachen.’ „En Spurgeon moet gezegd hebben dat hij liever had dat er in de kerk gelachen dan geslapen werd.”

Effectjagerij
Ooit belde iemand ds. Van Kooten met de vraag of hij een spreekbeurt wilde houden over een kerkhistorisch onderwerp. „Ik waarschuwde hem vooraf wel dat ik tot de slechtste kerk behoor. Aan de andere kant van de lijn werd hetzelfde beweerd. Ik vroeg: Mag ik dan misschien vragen van welke kerk u bent? ‘Hersteld hervormd’, was het antwoord. Mijn reactie was: Als we dat nu allebei eens eerder geweten hadden, dan zaten we nu misschien nog bij elkaar.” Kijk, op díe manier kan humor bewaren voor overspannenheid.”
Wanneer overschrijdt humor een grens? „Als het effectjagerij is, als iemand lollig wil doen, als je er de populaire man mee wilt zijn. Als het in strijd is met het gebod Gods. Dan is het natuurlijk geen humor meer maar spotten. De duivel mag nooit de lachende derde zijn”.

Ernstig
Dr. P.C. Hoek, docent praktische theologie aan het Hersteld Hervormd Seminarium in Amsterdam, spreekt bij een vak als homiletiek wel eens met zijn studenten over wat op de kansel wel en niet gepast is. „Je moet als predikant weten wat wel en niet gevoegelijk is. Op de kansel luistert het nauw, daarom vraagt preken veel zorgvuldigheid. Het vooraf uitschrijven van een preek dwingt je om goed te formuleren, om zodoende te voorkomen dat het op dit punt misgaat.”
Een predikant wil zijn doel bereiken, wil dat de boodschap overkomt. „Je wilt de hoorder in beweging brengen, en ik kan me voorstellen dat geheiligde humor hier een functie kan hebben. Maar in principe behoort humor op de preekstoel niet tot het gereedschap van de predikant. Waar ligt de grens met manipuleren? Sterren staan op een podium, een predikant staat op de kansel. Dat is een groot verschil. De hoorder moet de boodschap van God ernstig nemen, hoe zou hij dat kunnen doen als de prediker zelf niet ernstig is.”

Ontspannen sfeer
Bij dat alles vindt dr. Hoek wel dat humor een gave van God is. „Het behoort tot de kwaliteiten van ons mens-zijn. We zijn ermee uitgerust, de een meer dan de ander, maar humor maakt deel uit van ons menselijk bestaan. Humor kan heilzaam zijn, kan ontspannen. Zoals blijdschap en vreugde er mogen zijn, mag er ook ruimte zijn voor humor. Augustinus vond de hilaritas zelfs een voorwaarde om goed catechese te kunnen geven. Het lijkt misschien heel eigentijds, maar Augustinus wist al dat het overdragen van kennis vraagt om een ontspannen sfeer in de groep. Je moet op een serieuze manier met serieuze dingen bezig zijn, maar als dat op een ontspannen manier kan, werkt het wel veel beter.”
Als er onder de preek een glimlach verschijnt op de gezichten van de mensen, dan is dat voor dr. Hoek prima. „Ik zeg het graag Spurgeon na dat ik liever een glimlach zie dan dat ik mensen zie slapen. Sommige predikanten hebben ook echt de gave om een glimlach op te roepen, als ze het er maar niet om doen. Ik las onlangs een preekvoorstel van een student over de geschiedenis van de bezetene van Gadara. Zonder dat hij zelf erg had in de woordspeling die hij maakte, had hij het over de zwijnen die naar de haaien gingen.”

Smalle grens
Ds. J.T. Doornenbal had die gave van geheiligde humor, weet dr. Hoek. „Bij hem was het echt, heel ongekunsteld. Doornenbal kon het ook doen, want hij was voor links en rechts van onverdachte statuur. Hij deed het er nooit om, hij wás gewoon zo. Ik heb bij Augustinus gelezen dat het in een kerkdienst bij hem wel eens levendig toeging. Dat paste ook bij hem. Misschien kon het in die tijd en in die cultuur ook beter dan nu.”
Humor moet altijd binnen de grenzen van fatsoen en eerbaarheid blijven, zegt dr. Hoek. „Ik ben beducht voor humor die op een bedenkelijke wijze aan het geestelijke raakt, of die een karikatuur maakt van de ernst van het leven. Daar moeten we van wég blijven, en ook van het lollige. Ik kan er wel om lachen als een catechisant Nicodemus uitspreekt als Nico de Mus, dat is tot daaraan toe, maar verder moeten we eerbied houden voor de Schrift. Als humor dicht bij de heilige dingen komt, gaat het al gauw schuren. De grens naar het onbetamelijke is heel smal. Het komt op fijngevoeligheid aan.”

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen