THEOLOGEN ONDER HITLER

Robert P. Ericksen, THEOLOGEN ONDER HITLER, 244 blz., / 39, 50, uitg. T. Wever, Franeker, 1987.

De tweede wereldoorlog is niet zo maar uit de lucht komen vallen. Het volk en zeker het duitse volk was voorbereid op een totale oorlog, die God noch mens ontzag. Een vooraanstaand functionaris van de Evangelische Kirche zei in 1983: wij zijn in 1933 het Derde Rijk niet binnengestrompeld, wij zijn erin gemarcheerd ... En men heeft het geweten. Het was een Stiinde der Versuchung en dat niet alleen voor het duitse volk. En ook jaren later vragen we ons af: hoe kon dat alles toch? Het machtige h. 2 van de profetie v. Jesaja eindigt met: Laat dan af van de mens, wiens adem in zijn neus is, want waarin is hij te achten?

In een door E. W. v.d. Poll en D. v. Wijnen uit het Engels vertaalde boek wordt de houding van een drietal invloedrijke duitse hoogleraren in de theologie tegenover de in de dertiger jaren opkomende en snel overheersende ideologie van het nationaal-socialisme en wat daarmede samenhing, getoetst.

Een eerste hoofdstuk geeft een inleiding over de crisis in de moderne theologie o.a. wordt herinnerd aan Schleiermacher, aan Ritschl, die de grondvorm van de liberale theologie ontwikkelde, Troeltsch, wiens 'Anliegen' vrijwel geheel rationalistisch was, Barth, die deze rationalistische aanpak volkomen afwees, aan Kahler, Bultmann, Tillich. De auteur laat zien, dat men noch door rationalisme en intellectuele vermogens, noch door 'christelijke waarheden' ervan weerhouden werd om Hitler te steunen. Hij bevestigt deze stelling aan de hand van de houding van G. Kittel (Tubingen), Paul Althaus (Erlangen) en Emanuel Hirsch (Göttingen).

De naam van Gerhard Kittel is onverbrekelijk verbonden aan het Theol. Wörterbuch zum N. Test. en zal dat ondanks alles blijven. Hij sloot zich aan bij het

nationaal socialisme in de mening dat hij hier te doen had met een christelijke vernieuwingsbeweging. Vanuit zijn racistisch uitgangspunt verzette hij zich tegen gemengde huwelijken. Het leeuwendeel van zijn werk tussen '33 en '45 was gewijd aan een rigoureuze en keiharde antijoodse visie. Albright sprak van 'een verziekte geest'. Hij gaat zelfs zover, dat hij schrijft: ittel en Hirsch komt de treurige eer toe, dat zij de uitroeiing van de Joden theologisch respectabel hebben gemaakt. Het bevreemdde niet, dat Kittel de verklaring van Barmen (1934) niet tekende. In de gevangenis in '45/'46 schreef hij Meine Verteidigung. Hij erkent weinig of geen persoonlijke schuld. De schrijver noemt Kittels geschriften van 1933 tot '45 hard en wreed. In het kader van de denazificatie werd Kittel uiteindelijk gerehabiliteerd. Er kwamen ook wel getuigenissen van Kittel als een beminnelijk persoon. In februari '48 ontving hij eerherstel, in juli daarop overleed hij en een ander volgde hem op in zijn levenswerk. Eén van de conclusies van schrijvers onderzoek is dat Kittel een verregaande medeplichtigheid ten laste gelegd moet worden. Ik moest denken aan het woord uit 1 Kor. 3 : 13 de Dag zal het verklaren.

Paul Althans (1888-1966) was een man van geheel ander karakter. Hij wordt getekend als een rustig en bescheiden gentleman, een vriend en leermeester, een respectabele persoonlijkheid. Hij beschouwde het keerpunt van 1933 als een wonder Gods. De Barmer verklaring was hem te negatief. Hij is een gematigd man met een tweeslachtige houding. In '43 noemt hij de Duitse christenen pure ketters. Hij verwijt hen dat zij het 'derde rijk' als een gelijkenis van Gods Rijk beschouwen. Openlijk en duidelijk stemt hij in met de overgang van de Weimarrepubliek naar het Derde Rijk. Als in '37 NiemöUer gearresteerd wordt schrijft hij, dat het totalitarisme een volkomen bevredigende regeringsvorm is. Hij was anti-secularistisch, anti-urbaan en antimodem. Voor Althans is het compromis kenmerkend. Tot 1937 bleef hij de volkische idealen en de 'goede regering' van Hitler verdedigen. Na 1937 heeft hij geen politiek-georiënteerde geschriften meer gepubliceerd. In zijn preken na 1943 komt meer - en weer - het thema van Duitslands schuld en gruwelijke daden naar voren. Men heeft Althaus wel verweten, dat hij een compromis met de duivel wilde sluiten. Hij heeft inderdaad het nationaal-socialisme wel heel erg in de kaart gespeeld.

Het werk culmineert in het derde deel over Emanuel Hirsch (1888-1972): naziintellectueel. Hij was hoogleraar te Göttingen 1921-1945, toen hij van zijn ambt ontheven werd. Ook na 1945 bleven zijn politieke opvattingen dezelfde. Hij gaf een intellectuele legitimatie van de nationaal-socialistische visie op de maatschappij. Uitvoerig wordt zijn politieke opstelling beschreven. Barth (hij was enige tijd collega) sprak van een nationalistisch fanaat. Hij was het eens met de Ariërparagraaf. Hij geloofde dat God achter Hitler stond. Hij stelde, dat de leer van Jezus volkomen onjoods was, dat Jezus niet van joodsen bloede was: de stambomen in de evangeliën zouden vervalst zijn. God had een bijzondere relatie met de blanke Herrenvölker. Hirsch wordt getekend als agressief, intimiderend, en onbuigzaam. Geruisloos verdween Hirsch van het toneel: hij vroeg ontslag aan in verband met zijn jarenlange slechte gezichtsvermogen na de komst van de Amerikanen.

In een eindconclusie wordt onder meer gewaarschuwd vanuit de ervaring van de duitse kerk om onderscheid te maken tussen christelijke en duitse waarden, tussen idealen die uit het christendom en de idealen die uit patriottisme voortvloeien.

H.

Bt.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen