IS DE CATECHISMUSPREEK OP ZIJN RETOUR?

De stand van zaken

Wordt de catechismuspreek nog in ere gehouden? Dat was de vraag die de redactie van Ambtelijk Contact mij voorlegde voor dit artikel.

In die vraag klonk enige bezorgdheid door: is de plaats van de catechismuspreek in de Chr. Ger. Kerken niet aan het veranderen? Vroeger was de catechismuspreek een vanzelfsprekendheid. Maar hoe is dat nu? Kortom, wat is de stand van zaken ten aanzien van de catechismusprediking?

Een klein onderzoek

Om die vraag te kunnen beantwoorden heb ik een klein onderzoek gedaan onder de gemeentepredikanten binnen de particuliere synode van het Westen. Niet alle predikanten heb ik kunnen bereiken, maar de collega’s die wel bereikbaar waren vormen met elkaar een goede afspiegeling van het geheel van de particuliere synode. Aan hen heb ik gevraagd hoe vaak ze in de periode van december 1998 tot en met mei 1999 uit de Heidelbergse Catechismus hebben gepreekt en op welke manier ze dat hebben gedaan. Omdat ik er van uitga dat op dit punt de particuliere synode van het Westen redelijk representatief is voor het geheel van de kerken kunnen de resultaten van dit onderzoek gezien worden als een voorzichtige ‘stand van zaken’ ten aanzien van de catechismusprediking in de Chr. Ger. Kerken.

De resultaten

Wat heeft mijn onderzoek opgeleverd? Ik vat dat puntsgewijs samen.

1. De Heidelbergse Catechismus heeft in de prediking overal een plaats. De manier waarop en mate waarin verschilt, maar alle ondervraagde gemeentepredikanten geven de Catechismus een plaats in de prediking.

2. De frequentie waarmee de Catechismus gepreekt wordt verschilt behoorlijk. Daarbij moet bedacht worden dat allerlei bijzonderheden (ziekte van de predikant, vrije zondagen van de predikant, feestdagen, sacramentsbedieningen, extra jeugdzondagen, ruildiensten, evangelisatiediensten, themadiensten) grote invloed kunnen uitoefenen op het aantal keren dat de Catechismus behandeld wordt. Maar zelfs als dat in rekening gebracht wordt, dan nog blijft het verschil opmerkelijk. Gemiddeld preekten de ondervraagde predikanten in de periode van december 1998 tot en met mei 1999 13 keer uit de Heidelbergse Catechismus. Maar terwijl sommige predikanten 18 of zelfs 19 keer de Catechismus aan de orde stelden, bleef dat bij anderen beperkt tot 4, 6 of 7 keer.

3. De manier waarop de Catechismus in de leerdienst aan de orde komt is duidelijk (en opvallend!) verschillend. Ongeveer tweederde van de gemeentepredikanten behandelt de Heidelbergse Catechismus op de klassieke manier. Dat wil zeggen: in de preek wordt een deel van de Catechismus uitgelegd. Catechismusprediking is dan catechismusverklaring (vgl. art. 68 K.O.) en de volgorde van de Heidelbergse Catechismus wordt op de voet gevolgd. Ongeveer éénderde van de gemeentepredikanten doet het op een andere manier. Dat laat zich het beste omschrijven als een ‘thematisering van de catechismuspreek’. Dat wil zeggen dat de thema’s voor de leerdienst (soms gedeeltelijk) aan de Catechismus ontleend worden, maar de uitwerking daarvan in de preek kent een verbreding en actualisering. De letterlijke tekst van de belijdenis raakt meer op de achtergrond, terwijl het thema dat in de belijdenis aan de orde wordt gesteld naar verschillende kanten toe (meestal in een serie preken) wordt uitgewerkt. De volgorde van de Catechismus wordt daarbij niet altijd op de voet gevolgd. Ook komt het voor dat een serie themapreken naar aanleiding van de Catechismus afgewisseld wordt met leerdiensten die geen directe relatie hebben met de belijdenis van de kerk. Tenslotte gebruiken verschillende predikanten bij deze themapreken over of naar aanleiding van de Catechismus eigentijdse hulpmiddelen, zoals een toelichtende folder over de hele serie, een samenvatting van elke preek op papier of het gebruik van een beeldscherm.

Vacante gemeenten

Hoe is de situatie in vacante gemeenten? Daarnaar heb ik geen onderzoek gedaan. Maar de ervaring van het voorgaan in vacante gemeenten hebben me wel het één en ander geleerd. Gemeenten, die nog maar kort vacant zijn, gaan er in de regel niet zo snel toe over om gastpredikanten om een catechismuspreek te vragen. Dat is anders in gemeenten, die al langer vacant zijn of (waarschijnlijk) langdurig vacant zullen blijven. In de meeste gevallen gaat een kerkenraad er dan toe over om gastpredikanten te vragen uit de Catechismus te preken, met name als gastpredikanten in beide diensten van die zondag voorgaan.

Een ander punt in vacante gemeenten betreft de catechismuspreek in de leesdienst. Vroeger kwam dat vaker voor dan in onze tijd. Maar ook nu zijn er vacante kerken waar, bij het (soms plotseling) ontbreken van een gastpredikant, een catechismuspreek gelezen wordt. Maar dan doet zich wel een probleem voor. Want de laatste serie geschreven catechismuspreken van verschillende Chr. Ger. Predikanten dateert uit 1963! En dat is wel erg lang geleden. Bovendien: vacante gemeenten, die regelmatig Catechismuspreken lezen, kunnen toch moeilijk steeds dezelfde preken herhalen?

Conclusie

Dit alles brengt mij tot de conclusie dat de vraag uit de titel niet zomaar met ‘ja’ of ‘nee’ te beantwoorden is. Te zeggen dat de catechismuspreek op zijn retour is, is te sterk uitgedrukt. De Heidelbergse Catechismus functioneert namelijk op één of andere manier in de prediking van vrijwel alle gemeenten die een eigen predikant hebben. Maar de frequentie en het karakter van de catechismuspreek zijn wel veranderd. Het oude ideaal één catechismuszondag per week en zó in 1 jaar het hele leerboek door, of anders: zoveel mogelijk doorlopende catechismusprediking) ligt voorgoed achter ons. De frequentie waarmee de Catechismus gepreekt wordt is afhankelijk geworden van andere factoren (ruildiensten, themadiensten etc.). Dat geeft aan de gemeente wel veel variatie in de middagdiensten, maar kan de catechismusprediking zó versnipperen dat de eenheid en de samenhang van het leerboek verloren dreigen te gaan. Verder is ook het karakter van de catechismuspreek aan het veranderen. In een deel van de kerken is de gebruikelijk catechismusverklaring vervangen door een thematische aanpak waarbij de tekst van de Catechismus wat naar de achtergrond verdwijnt ten gunste van een bredere oriëntering en een actuelere toespitsing van het thema.

Samenvattend kan gezegd worden: de catechismuspreek functioneert in de kerken nog steeds, maar de catechismusprediking is wel in beweging.

Vinger aan de pols

Daarom lijkt het mij zaak dat kerkenraden, predikanten en gemeenteleden de vinger aan de pols houden bij de catechismuspreek. Zeker als we deze ontwikkelingen vergelijken met wat in andere kerkverbanden is gebeurd. Daar is de catechismuspreek soms (bijna) helemaal verdwenen en dat is - voor zover ik kan overzien - altijd op een geruisloze manier gebeurd. Eerst werd de frequentie minder en de aanpak anders, daama werd de Catechismus afgewisseld met andere thema’s en tenslotte verdween de Catechismus helemaal uit beeld. Om dat te voorkomen pleit ik ervoor dat kerkenraden, predikanten en gemeenteleden alert blijven op de catechismuspreek. De kerkenraden door te beseffen dat geregelde catechismusprediking niet slechts een onderlinge afspraak uit de Kerkorde (art. 68) en een regel uit de beroepsbrief is, maar vooral een uitnemend middel voor de opbouw van de gemeente. Daarom is het nodig dat de catechismusprediking in al zijn facetten regelmatig onderwerp van bezinning is in de vergaderingen van de kerkenraad. De predikanten door in hun beleid ten aanzien van ruildiensten etc. te voorkomen dat de catechismuspreek het kind van de rekening wordt. En tenslotte gemeenteleden (ja, ook zij hebben hier een taak) door in de contacten met predikant en kerkenraad het belang van catechismusprediking te onderstrepen.

Gevaren

Dat geldt nog te meer als we ons realiseren welke gevaren de catechismuspreek bedreigen. Laat ik er daarvan vier noemen.

Dat is allereerst het afnemend kerkbezoek in de middagdiensten. Uit de classisverslagen in de kerkbladen blijkt dat in een groeiend aantal gemeenten het kerkbezoek in de middagdienst terug loopt. Heeft de catechismuspreek daar onvoldoende aantrekkingskracht? Of is het gewoon een kwestie van verslapping in de omgang met God en Zijn Woord? Hoe het ook zij, deze tendens kan de catechismusdienst onder druk zetten. Kerkenraden worden dan namelijk al snel tot de gedachte gebracht dat door een alternatieve invulling van de middagdienst het proces gekeerd kan worden en het kerkbezoek weer stijgt. Maar dat is - zo laat de praktijk zien - een misvatting. Het kerkbezoek trekt dan tijdelijk wel weer aan, maar na verloop van tijd valt het weer terug op het oude niveau of nog erger.

Het tweede gevaar zie ik in de sleur die predikanten kan overvallen. Want geregelde catechismusprediking brengt voor predikanten met zich mee dat ze regelmatig over dezelfde ‘stof moeten preken. En wat is er dan gemakkelijker dan een oude preek (met een paar kleine aanpassingen) nog eens te herhalen? Of wat voor-de-vuist-weg te preken omdat je denkt de stof zo langzamerhand wel te beheersen? Maar dat is de doodsteek voor de catechismusdienst. Als predikanten het zich gemakkelijk maken verdwijnt als vanzelf de kracht en de vreugde, de bewogenheid en de originaliteit uit de catechismusdienst. Laten predikanten alert zijn en blijven op deze sleur. En dat kan alleen door voortdurende studie (ook na jaren ambtelijke dienst), volhardend gebed en trouw pastoraat in de gemeente en door regelmatig nieuwe catechismuspreken te maken. De gemeente heeft er recht op en de catechismusdienst is het waard!

Vervolgens noem ik de al eerder gesignaleerde thematisering van de catechismuspreek. Op zich lijkt het een aantrekkelijke aanpak: de Catechismus draagt het thema aan en dat wordt dan in een serie preken verbreed en geactualiseerd. Maar schaduwzijden zijn er ook. Zo gaat bij deze opzet de eenheid en de samenhang van de Catechismus als belijdenis van de kerk verloren. Bovendien - en dat weegt voor mij nog zwaarder - miskent deze aanpak het oorspronkelijke karakter van de Catechismus. De Catechismus is naar zijn aard een thematische samenvatting van Gods Woord om daardoor de gemeente op te bouwen in het geloof. Dat wil zeggen: de tekst van de Catechismus vat de boodschap van het evangelie samen en bepaalt als zodanig de grote lijn van de preek. Als de Catechismus slechts de thema’s aanreikt wordt de belijdenis eigenlijk gedegradeerd tot opstapje voor andere zaken. Ik kan me voorstellen dat het met het oog op de toerusting van de gemeente nodig is sommige thema’s van de Catechismus breed en actueel uit te werken. Maar laat dat dan de spreekwoordelijke uitzondering op de regel van doorlopende catechismusuitleg zijn. Anders dreigt het gevaar dat via de weg van de thematisering de catechismuspreek geruisloos uit de gemeente verdwijnt.

Tenslotte wijs ik op het gevaar van de innerlijke vervreemding van de inhoud van de Catechismus. Met innerlijke vervreemding bedoel ik dat er een grote afstand ontstaat tussen ons persoonlijk geloofsleven en de kemmomenten van de Heidelbergse Catechismus (Woord en genade, belofte en geloof, zonde en vergeving, aanvechting en troost, gebod en gebed). Let wel, het gaat hier niet om een afstand, die ervaren wordt ten opzichte van de taal van de Catechismus, maar om een afstand die te maken heeft met de inhoud van de Catechismus. In hoeverre die afstand in de Chr. Ger. Kerken ervaren wordt kan ik niet overzien. Maar helemaal gerust ben ik er niet op. En als we in de Heidelbergse Catechismus niet meer de hartenklop van het levende geloof ontdekken is het met de catechismusprediking meestal snel gedaan.

Impuls

Daarom sluit ik af met de opmerking dat de catechismuspreek in de Chr. Ger. Kerken best een impuls kan gebruiken. De Catechismus functioneert nog volop. Dat is een zaak om dankbaar voor te zijn. Maar als we de vinger niet aan de pols houden dreigen Catechismus en catechismuspreek een kwijnend bestaan te gaan lijden. Daarom: een impuls voor de catechismuspreek!

Allereerst door te beseffen wat de Catechismus is: een belijdenis die het Woord van God in hoofdlijnen samenvat. Het Woord en de Catechismus vormen geen tegenstelling of spanning. Integendeel, de Catechismus is het Woord in zijn samenhang en samenvatting. Wie de Catechismus preekt, preekt het Woord! Dan is het nodig te beseffen waar het in de Catechismus om gaat: dat het heilswerk van Jezus Christus voor de gelovige de onwrikbare zekerheid is in leven en sterven. En dat mag ook voor de (post)moderne mens een unieke troost en een stevig houvast zijn. Vervolgens, laten we bedenken wat het doel van de Catechismus is: de opbouw van de gemeente! En dat naar twee kanten toe. Naar de gedoopte jeugd van de gemeente toe om hen zo mogelijk te brengen tot de belijdenis van het geloof. Er zijn daarom geen betere jeugddiensten dan catechismusdiensten (H.J. Selderhuis). Maar ook naar de gemeente als geheel toe. De Catechismus is een leerboek. Maar dan niet als een lesboek voor intelligente mensen, maar als een gids die de aangevochten gemeente inleidt in het heil, dat van de Here is, en haar de weg wijst in een leven dat Hern behaagt. En tenslotte: laten predikanten in de Catechismus studeren! Dan hebben ze werkelijk wat mee te geven op catechisatie. En dan blijft de catechismuspreek levend en krachtig!

Drs. G. van Roekel is predikant te Huizen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen